M mamajanov odam anatomiyasi va fiziologiasi

vaskululyarizatsiya  bosqichi  -  epiteliy  hujayralarning  tez  ko’payib  ketishi  va 
biriktiruvchi  to’qima  ichiga  kapillyarni  tez  o’sib  kirishi.  b)  bezli  metamorfoza 
bosqichi  -  follikulyar  epiteliysini  gipertrofiyaga  uchrashi,  hujayralar  tarkibida 
lyo’tein pigmenti to’planishi va sariq tana o’zining progesteron gormonini ishlay 
boshlashi.  v)  gullash  bosqichi  ikkinchi  bosqichdan  so’ng  boshlanib,  yashash 
muddati har xil. Agar tuxum otalanmasa, sariq tananing gullash davri 12-14 kun 
davom  etadi.  Bunday  tanani  xayz  sariq  tana  deb  ataladi.  Agar  tuxum  otalansa 
sariq  tana  uzoq  muddat  saqlanib  qoladi  va  xomiladorlik  sariq  tanasi  deyiladi. 
Xayz  sariq  tana  bilan  xomiladorlik  sariq  tanasi  o’z  tuzilishi,  funktsiyasi  va 
takomili  bilan  bir-biridan  farq  qilmaydi.  O’z  funktsiyasini  ado  etgandan  keyin 
xayz  sariq  tana  ham,  xomiladorlik  sariq  tanasi  involyo’tsiyaga  uchraydi.  g) 
teskari  takomil  bosqichida  involyo’tsiya  jarayoni  boshlanadi.  Bunda  sariq 
tananing  bez  hujayralari  asta-sekin  o’z  lyo’teinini  yo’qotadi  va  atrofiyaga 
uchraydi, biriktiruvchi to’qima esa aksincha o’sib ketadi. Natijada ilgarigi sariq 
tana o’rnida biriktiruvchi to’qimali chandik hosil bo’ladi va tuxumdon devorida 
bir necha yil mobaynida chandik saqlanib qoladi. 
Tuxumdonning generativ funktsiyasi. Ovogenez 
Ovogenez  -  bu  tuxum  hujayraning  yetilishi  bo’lib,  tuxumdonlarda  ro’y 
beradi. Ovogenez spermatogenezdan farqli 3 davrdan iborat. Bunda shakllanish 
davri  bo’lmaydi.  Bundan  tashqari  -  ko’payish  davri  -  qizlarda  embrional 
taraqqiyot  davrida  o’tadi,  kiz  ona  bachadonida  rivojlaniayotgan,  uning 
tuxumdonlarida  ko’payish  davri  o’tadi.  Demak,  qizlar  tayer  birinchi  tartibli 
ovotsitlar  bilan  tug’iladi.  Postembrional  davrda  (tug’ilgandan  keyingi  davr) 
qizlarda faqat ikkita davr - o’sish va yetilish davrlari kuzatiladi. 
1.  Ko’payish  davri  –  qizlarda  embrional  taraqqiyot  davrida  o’tadi. 
Tuxumdonda birlamchi diploidli hujayralar - ovogoniyalar deyiladi. Bular aktiv 
ravishda  mitotik  yo’l  bilan  ko’payadilar  va  natijada  1  tartibli  ovotsitlar  hosil 
bo’ladi. 
2. O’sish davri  - kiz balogatga  yetgandan so’ng  - o’sish davri boshlanadi. 
Bunda  birinchi  tartibli  ovotsit  o’sib  rivojlanadi  va  yadrosida  murakkab 
o’zgarishlar ro’y beradi. 
3.  Yetilish  davri  -  meyozdan  tashkil  topgan.  Bunda  birinchi  mitotik 
bo’linishdan so’ng yirik ikkinchi tartibli ovotsit va yo’naltiruvchi tanacha hosil 
bo’ladi.  Ikkinchi  mitotik  bo’linish  natijasida  ikkinchi  tartibli  ovotsitdan  bitta 
yetilgan  tuxum  hujayrasi,  yo’naltiruvchi  tanachadan  esa  2  yangi  yo’naltiruvchi 
tanachalar  hosil  bo’ladi,  bular  keyinchalik  yo’qolib  ketadi.  Demak,  birlamchi 
ovogoniyadan bir necha bosqichlardan so’ng faqat bitta tuxum hujayra yetiladi. 
Tuxumdonning endokrin funktsiyasi 

---

 
109 
Tuxumdon  nafaqat  tuxum  hujayralarni  yetishtiradigan  a’zodir,  uni  ichki 
sekretsiya  bezlari  qatoriga  ham  kiritish  mumkin.  Ikkilamchi  jinsiy  belgilarni 
shakllanishi,  ayollarning  psixologik  xususiyatlari  qon  tarkibidagi  gormonlarga 
bog’liq.  Bunday  gormonlarga  estradiol  va  progesteron  kiradi.  Estradiol 
tuxumdonning follikulyar hujayralari tomonidan ishlab chiqariladi, folliqo’llarni 
yetilishini  va  xayz  tsiklini  idora  etadi.  Sariq  tananing  lyo’teotsit  hujayralari 
progesteron gormonini ishlab chiqaradi. 
Progesteron  xomilani  takomilini  ta’minlaydi,  bachadonning  shilliq 
pardasining  yetilishini,  muskulli  tolalarni  qo’zgalishini  va  so’t  bezlarini 
rivojlanishini  ta’minlaydi.  Progesteron  tuxumdonga  ham  ta’sir  ko’rsatib, 
follikulalarni  o’sishini  to’xtadi.  SHuning  uchun  sariq  tana  gullash  bosqichini 
o’tish  davrida  tuxumdonda  follikulalar  usmaydi.  Demak,  ovarial  gormonlar  bir 
vaqtda  emas,  navbat  bilan  ishlaydi.  Follikula  hujayralari  estradiol  ishlayotgan 
vaqtda  sariq  tana  bo’lmaydi,  chunki  uni  hosil  bo’lishi  uchun  follikulyar 
pufakchalar  hali  bo’lmaydi.  O’z  navbatda  sariq  tana  progesteron  ishlayotgan 
vaqtda  estradiol  ishlab  chiqarilmaydi,  chunki  yangi  follikulalarning  o’sishi 
tormozlangan bo’ladi. 
Bachadon naylari 
Tuxumdon  yonidan  boshlangan  nay  bo’lib,  bachadonga  kelib  ochiladi. 
Bachadon  nayinang  tuxumdonga  yaqin  bo’lgan  uchi  voronkasimon  kengaygan 
bo’lib,  maxsus  qisqa  shoqilalar  bilan  tugallanadi.  Ba’zan  shoqilalar 
tuxumdongacha  yetadi  va  uni  o’rab  oladi.  Tuxumdonda  yetilgan  tuxum 
bachadon naylari vositasida bachadonga yetkaziladi. 
Bachadon 
Bachadon  noksimon  shaklga  ega  bo’lgan,  muskul  -  bezli  a’zo.  U  kichik 
chanoqda  qovuk  bilan  to’g’ri  ichak  o’rtasida  joylashgan.  Bachadonda  xomila 
rivojlanadi. Bachadonning bo’yini, tanasi va tubi tafovut qilinadi. Bachadoning 
tubi yuqoriga qaragan, tanasi kengaygan qism bo’lib, pastga yo’nalgan va kinga 
yondoshib  ketadi.  Keng  boylam  va  yumaloq  boylam  bachadonni  kichik  tos 
bo’shligining markazida to’tib turadi. 
Bachadon devori uch qavatdan iborat: ichki qavat - endometriy, o’rta qavat 
-  miometriy,  tashqi  qavat  -  perimetriy.  Bachadon  bo’yinchasi  qorinparda  bilan 
faqat  orqa  tomondan  qoplangan,en  tomonlari  esa  yog’  kletchatkasi  bilan 
o’ralgan bo’lib parametriy deyiladi. Endometriy shilliq pardadan iborat. Shilliq 
parda tsilindrsimon epiteliy bilan qoplangan bo’lib, tarkibida naycha tuzilishdagi 
mayda  bezlar  bor.  Bachadon  tanasida  boshqa  xildagi  bezlar  ko’p  miqdorda 
uchrab,  bu  bezlar  tarmoqlanib  ketadi,  shoxchalari  esa  muskul  qavatigacha 
yetadi. Shilliq parda tarkibidagi bezlardan farqli, bu bezlar ishkoriy muhitga ega 
bo’lgan  sekret  ishlab  chiqaradi  SHu  sababli  kinning  shilliq  pardasi  ishkoriy 
muhitga  ega.  Miometriy  silliq  muskul  to’qimadan  tuzilgan.  Muskul  tolalari 
uzunasiga  va  tsirkulyar  holda  joylashgan  bo’lib,  uch  qavatni  tashkil  etadi. 
Perimetriy seroz pardadan iborat. Seroz parda bu bachadon devori bilan bitishib 
ketgan qorinpardadir. U bachadonni hamma tomondan o’rab oladi va bachadon 
boylamlarini hosil bo’lishida ham ishtirok etadi. 

---

 
110 
Qin-  bachadonni  bo’yin  va  tashqi  jinsiy  a’zolar  o’rtasida  joylashgan, 
uzunligi  8-10sm  teng nayi  hisoblanadi.  Ustki  tomonda  kin kengayib, bachadon 
buynining  oxirgi  qismini  o’rab  oladi  va  kin  gumbazini  hosil  qiladi.  Kin 
gumbazida  oldingi,  orqa  va  ikkita  yen  qismlari  ajratiladi.  Orqa  qismi  old 
qismiga nisbatan uzunroq va chuqurroq bo’ladi. Kinni old tomonidan qovuk va 
siydik  chiqarish  yo’li,  orqa  tomondan  to’g’ri  ichak  joylashgan.  Kin  devori  3 
qavatdan tuzilgan: 1) ichki shilliq qavati old va orqa devorlarida, quyi bo’limida 
burmalar hosil qiladi. Kin bo’shligi bilan kin oldi orasida joylashgan halqasimon 
burma ko’p qavatli yassi epiteliy bilan qoplangan va kizlik pardasi deyiladi. 2) 
O’rta  muskul  qavatida  bo’ylama  joylashgan  muskul  tolalari  aylanma  muskul 
tolalarga  nisbatan  kuchli  rivojlangan. 3)  tashqi  qavat  kinni  sirtdan  fibroz  parda 
bilan qoplagan. 
 
Nazorat savollari 
1.  Siydik ayirish va tanosil organlariga qaysilar kiradi? 
2.  Buyrakda siydik hosil bo’lishi qanday jarayonlardan iborat? 
3.  Reabsorbsiya jarayoniga ta’sir etuvchi gormonlarni ayting. 
4.  Nefronlarning mikroqopik tuzilishini tushuntiring. 
5.  Tanosil (ko’payish) organlariga qaysilar kiradi? 
6.  Erkaklik jiniy organlari va bezlarini ayting.  
7.  Urg’ochilik jinsiy organlari va bezlarini tushuntiring. 
TEST SAVOLARI: 
Ayirish va tanosil organlari. 
1. SHumlyanskiy kapsulasi buyrakning qayerda joylashgan? 
a) mag`iz qavatida. b) po`st qavatida. v) nefron qavatida. g) Genli halqasining 
ustida. 
2. Bir sutkada katta yoshdagi odamda qancha siydik hosil bo`ladi? 
a) 0.5 l. b) 1.0 l. v) 1.5 l. g) 2.0 l. 
3. Qovuqda uchta qism tafovut qilinadi, ular qaysilar? 
a) qovuq tubi, cho`qqisi va qovuq tanasi. b) oldi va orqasi. 
v) Yuqori va pastki. g) Yuqori, pastki va qovuq haltasi. 
4. Moyak necha qavat parda bilan o`ralgan? 
a) 7 qavat. b) 6 qavat. v) 5 qavat. g) 4 qavat.  
5. Tuхumdondan ajraladigan garmonlarni aniqlang? 
a) progasteron. b) hammasi. v) esteron. g) estradiol. 
 
 
 

---

 
111 
MAVZU: 8. YURAK – QON TOMIRLARI SISTEMASI. QON 
AYLANISH VA LIMFA SISTEMASINING TA’RIFI. 
 
Ma’ruza rejasi: 
1.  Yurak va qon aylanish tizimi. qon. 
2.  Jismoniy ishda qondagi o’zgarishlar. 
3.  Qon tomirlar va yurak haqida ta’limot. 
4.  Venalar va ularning xususiyati. 
5.  Yurak joylashishi, tuzilishi va funktsiyasi. 
6.  Jismoniy ishda yurakdagi o’zgarishlar. 
7.  Kichik qon aylanish doirasi va uning tomirlari. 
8.  Yurak  devorlari,  bo’shliqlari,  klapanlari  va  muskullari  haqida 
tushuncha.  
9.  Yurak va limfa tomirlari. 
10.  Organizmda  limfa  sistemasining  joylanishi  (yuza  va  chuqur 
limfalar).  
11.  Taloqning tuzilishi, funktsiyasi va ahamiyati.  
12.  Limfa sistemasi filoginezi va ontogenezi. 
 
Tayanch iboralar: Yurak, katta qon aylanish doirasi, kichik qon aylanish 
doirasi,  yurak  klapanlari,  yurak  bo’lmachasi,  yurak  qorinchasi,  aorta,  arteriya, 
vena, kappilyar, mikrotserkulyator tizim, sistola, diastola, miokard. Yurak, katta 
qon  aylanish  doirasi,  kichik  qon  aylanish  doirasi,  yurak  klapanlari,  yurak 
bo’lmachasi, yurak qorinchasi, aorta, arteriya, vena, kapillyar, mikrotserkulyator 
tizim, sistola, diastola, miokard, limfa suyuqligi, limfa tomirlari, immun tizimi, 
immunogenez a’zolar, ayrisimon bez, suyak ko’migi. 
 
Yurak  qon  tomirlar  tizimiga  qonni  xaydovchi  markaziy  a’zo  -  yurak, 
yopiq  tipda  tuzilgan qon tomirlar:  arteriyalar, venalar, arteriolalar, venulalar  va 
kapillyarlar  kiradi.Qon  aylanish  tizimining  arterial  va  venoz  bo’limlari 
mikrotsirkulyator tizimi orqali birikib, bu tizimning asosiy qismini kapillyarlar 
tashkil etadi. Kapillyarlarni yupqa devorlari orqali qon bilan to’qimalar orasida 
modda  almashinuv  jarayoni  ro’y  beradi.  Yurakdan  qonni  olib  ketuvchi  qon 
tomirlariga arteriyalar deyiladi. Yurakga qonni olib keluvchi qon tomir alariga 
venalar  deyiladi.  Qon  tomirlarni  arteriya  va  venalarga  ajralishi  gemodinamika 
asosida  bo’lingan  va  bunda  qonning  kimyoviy  tarkibi  hisobga  olinmaydi. 
SHuning uchun arteriya va venalar tarkibida ham arterial, ham venoz qon okishi 
mumkin.  Maslan,  katta  qon  aylanish  doirasida  arteriyalarda  faqat  arterial  qon, 
venalarda  esa  venoz  qon  oqadi.  Kichik  qon  aylanish  doirasida  aksincha, 
arteriyalarda  oqadi  venoz  qon,  venalarda  esa  arterial  qon.  Buning  sababi 
shundan iboratki, yurakni chap tomonidan faqat arterial qon, o’ng tomonidan esa 
venoz qon oqadi. Kushlarda va so’t emizuvchilarda qon aylanish tizimi ikki qon 
aylanish  doirasiga  bo’linadi  -  katta  va  kichik.  Katta  qon  aylanish  doirasi  chap 
qorinchadan  boshlanib,  o’ng  bo’lmachada  tugallanadi.  Kichik  qon  aylanish 
doirasi o’ng qorinchadan boshlanib, chap bo’lmachada tugallanadi. 

---

 
112 
Qon  tomirlar  terining  epidermisida,  sochda,  tirnoqlarda  ko’zning  shox 
pardasida  va  bo’g’im  tog’aylarida  bo’lmaydi.  Qon  tomirlarga  beriladigan 
nomlar  qon  bilan  ta’minlanuvchi  a’zolar  nomlari  bilan  bog’liq.  Masalan,  talok 
arteriyasi, buyrak arteriyasi, o’pka arteriyasi. Ba’zan yirikroq bo’lgan qon tomir 
dan  chiqish  joyiga  bog’liq  holda  nom  beriladi:  yuqorigi  charvi  arteriya,  pastki 
charvi  arteriya.  Odatda  arteriyalar  a’zolarga  kalta  yo’l  orqali  yo’naladi, 
ko’pincha bukish yuzalaridan a’zo ichiga kiradi. A’zo ichiga kirgan arteriya shu 
a’zoga  tegishli  hamma  strukturalarni  qon  bilan  ta’minlaydi.  Arteriyalarning 
mayda  tarmoqlarini  shoxchalari  deyiladi.  A’zo  va  to’qimalarni  qon  bilan 
ta’minlashiga  ko’ra  arteriyalar  devor  oldi  yoki  parietal  va  ichki  yoki  vistseral 
shoxlarga  tarmoqlanib  ketadi.  Parietal  shoxchalari  tana  devorlarini  qon  bilan 
ta’milaydi.  Vistseral  shoxchalari  esa  ichki  a’zolarni  qon  bilan  ta’milaydi.Qon 
tomirlarni  odam  tanasida  joylashuvi  ma’lum  qonuniyatlarga  buysinadi.  Bu 
qonuniyatlar  buyuk  sport  morfologi  P.F.Lesgaft  tomonidan  ta’riflangan.  Qon 
tizimini  tuzilishi  odam  organizmini  umumiy  tuzilish  printsipiga  bog’liq. 
Ma’lumki  tana  bilateral  simmetriya  tipida  tuzilganligi,  o’q  skeletni  hosil 
bo’lishi,  nerv  tizimini  markazlanishi,  ichki  a’zolarni  asimmetrik  holda 
joylashuvi, juft oyoq-qo’llarni bo’lishi tomirlar tizimini ma’lum tipda tuzilishini 
ifodalaydi.  Masalan,  arteriyalar  ikki  xilda  shoxlanadi:  magistral  tipdagi 
shoxlanishda asosiy  yirik tomirdan yen shoxlari chiqib, asta-sekin maydalashib 
ketadi. Daraxtsimon yoki tursimon shoxlanishda arteriya chiqish joydan ikkita , 
uchta yoki bir nechta shoxlarga tarmoqlanib ketadi. 
Qon tomirlarning tuzilishi 
Qon tomirlarining tuzilishi ularning bajaradigan funktsiyasi bilan bog’liq. 
Funktsional jixatdan tomirlarni moslanishi bir nechta ko’rinishda bo’lib, ma’lum 
belgilarni  paydo  bo’lishi  bilan  ifodalanadi.  Qon  bosimiga  nisbatan  doim 
qarshilik  ko’rsatishga  moslangan  qon  tomirlarning  devorlari  o’zining 
egiluvchanligi  va  cho’ziluvchanligi  bilan  ta’riflanadi.  Qon  tomirlarining 
devorini qisqarishi va cho’zilishi, yurakning ishi orqali idora etilishi tufayli, qon 
okimi  beto’xtov  va  ritmik  ravishda  butun  organizm  bo’ylab  harakatlanadi. 
Teshik  diametri  yirik,  o’rta  va  kichik  kalibrli  artriyalar  farqlanadi.  Arteriyalar 
devorini tuzilishi jixatdan 3 guruxga, chunonchi muskul tipidagi, elastik tipidagi 
va aralash muskul-elastik tipdagi arteriyalarga bo’linadi.  
1..Muskul tipidagi arteriyalarga kichik va o’rta kalibrli arteriyalar kiradi. 
Yelka,  bilak,  son,  katta  boldir  arteriyalar  muskul  tipidagi  arteriyalarga  kiradi. 
Muskul tipidagi  arteriyalar  devori uch pardadan:ichki,  o’rta va  tashqi pardadan 
iborat.  Ichki  parda  tarkibiga  3  qavat:  endoteliy,  endoteliy  osti  qavati  va  ichki 
elastik  membrana  kiradi.  Endoteliotsitlar  arteriya  teshigining  ichki  yuzasini 
qoplaydi.  Endoteliy  hujayralarining  ostida  nozik  elastik  va  kollagen  tolalari  va 
kam  differentsiyalashgan  biriktiuvchi  to’qimali  hujayralari  joylashgan.  Ichki 
pardani  o’rta  qavatdan  ichki  elastik  membrana  ajratib  turadi.  Ichki  pardada 
xususiy  qon  tomirlari  bo’lmaydi  va  uning  oziqlanishi  arteriya  ichidagi  qon 
hisobiga bajariladi.