M mamajanov odam anatomiyasi va fiziologiasi
Download 1.72 Mb. Pdf ko'rish
|
odam anatomiyasi va fiziologiyasi
|
reabsorbtsiya yoki qayta surish jarayoni ro’y beradi. Kanalchalar devorining
epiteliy hujayralari birlamchi siydikdan natriy, kaliy ionlarini va suvni qayta 104 suradi.. Natijada, ikkilamchi siydik hosil bo’ladi. Uning umumiy miqdori 1-1,5 litrni tashkil etadi. SHunday qilib, nefronda siydik hosil bo’lish jarayoni ikki bosqichdan iborat: filtratsiya va reabsorbtsiyadan. Filtratsiya jarayoni qoptoqchali qismida o’tib, natijada birlamchi siydik 60-80l miqdorda hosil bo’ladi. Reabsorbtsiya jarayoni kanalchali qismida o’tib, natijada ikkilamchi siydik 1-1.5 l miqdorda hosil bo’ladi. Buyraklar nafaqat ajratishda ishtirok etuvchi a’zolardir, ularni bajaradigan boshqa funktsiyalariga ko’ra ichki sekretsiya bezi deb ko’rish mumkin. Nefrondagi Genle qovo’zlogining yuqoriga ko’tariluvchi kanalchasini distal bo’limiga o’tish joyida ko’p miqdordagi yadrolar tudasini ko’rish mumkin, bazal membranasi bo’lmaydi. Distal bo’limining bu qismi zich dog deb nom olgan. Qon olib keluvchi va qon olib ketuvchi arteriyalarning zich dogga tegib turadigan devorida, endoteliotsitlar tagida yukstaglomerulyar hujayralari joylashadi. Bu hujayralar qon bosimini idora etadigan renin oqsilini va buyrak eritropoetik faktorini ishlab chiqaradi. Buyrak eritropoetik faktori eritrotsitopoez yoki eritrotsitlarni rivojlanishini tezlashtiradigan moddalarni ishlab chiqaradi. Siydik yo’li. Siydik yo’li uzunligi 25-30sm.gacha bo’lgan muskulli naychadir. U buyrak jomidan pastga tomon to’shib qovukka ochiladi. Siydik yo’li qorinpardadan tashqaridida joylashgan. Siydik yo’li, joylashishiga ko’ra 2 qismga bo’linadi: qorin va chanoq qismlarga. Chanoq bo’shligiga kirgan siydik yo’li kiya holda qovuk bo’shligiga ochiladi. Siydik yo’lini devori uch qavatdan: biriktiruvchi to’qimali tashqi pardadan, muskulli o’rta va ichki shilliq pardadan iborat. Shilliq parda o’zgaruvchang epiteliy bilan qoplangan va ko’ndalang kesmada siydik yo’lini teshigi yo’ldo’zsimon shaklga ega. O’zgaruvchang epiteliy hujayralari qovukning funktsional holatiga ko’ra o’z shaklini o’zgartira oladi. Siydikni siydik yo’li bo’yicha harakatlanishi uning qalin bo’lgan muskul qavatining peristaltik qisqarishi orqali ro’y beradi. Muskul parda tashqi tsirkulyar va ichki bo’ylama qavatlardan tarkib topgan. Siydik yo’lining quyi qismida ichki bo’ylama, o’rta aylanma va tashqi bo’ylama qavatlar farqlanadi. Sidik yo’lining devori yupqa bo’lishiga qaramay u ancha kengaya oladi. Qovuq Qovuq kichik tos bo’shligida, qov simfizi orqasida joylashgan ichki qovak toq a’zodir. Qovukning xajmi 350 ml dan 0.5 l gacha bo’ladi. Qovuk uch qismga bo’linadi: chukkisi, tanasi va tubi bo’ladi. Yuqori tomonida chukkisi joylashgan. Pastdagi qismi keng bo’lib qovuk tubi deb ataladi. CHukkisi bilan tubi orasida qovuk tanasi joylashgan. Qovukning quyi bo’limi torayib qovuk bo’yinchasini hosil qiladi va siydik yo’li bilan tutashadi.Qovuk ichida siydik bor yo’qligiga qarab o’z shaklini o’zgartiradi. Qovuk siydik bilan to’lganda chukkisi yuqoriga ko’tariladi, qorinparda yen va orqa tomonlarini qoplaydi. Erkaklarda qovukning tubi tagidan prostata beziga, urug pufakchalariga, orqadan to’g’ri ichakning kengaygan qismiga, ayollarda bachadonga tegib turadi. Qovuk orqa devorining ustki ikki yen qismiga ikkita siydik yo’lining teshiklari ochiladi, pastdan esa siydik chiqarish kanali ochiladi. SHunday qilib qovukka uchta teshik ochilib, 105 qovuk tubidagi teshiklar o’rtasidagi uchburchakli sohaga qovuk uchburchagi deyiladi. Qovuk devori 3 pardadan - shilliq parda shilliq osti qavati bilan, muskul va seroz pardalardan hosil bo’ladi. Siydikdan bo’shagan qovukda shilliq parda ko’p burmalar hosil qiladi, siydik bilan to’la qovukda burmalar yassilanib tekislanadi. Shilliq parda yuzasi ko’p qavatli o’zgaruvchang epiteliy bilan qoplangan. Bunday epiteliy o’z balandligini o’zgartirish qobiliyatga ega va bu belgi qovuk uchun funktsional ahamiyatga ega. Muskul parda bir-biri bilan tutashib ketgan uch qavatdan tuzilgan. Tashqi va ichki qavatlari bo’ylama , o’rta qavati esa aylanma joylashgan muskul hujayralaridan iborat. Qavatlarni tutashib ketishi katta ahamiyatga ega, chunki siydikni siydik chiqarish yo’liga bir tekisda tushishini ta’minlaydi. Qorin press muskullarini qisqarishi qovukda bosim ortishiga olib keladi va siydik chiqarish kanaliga xaydalanadi. Siydik chiqarish kanali erkak va ayollarda turlicha tuzilgan. Erkaklarning siydik chiqarish kanali qovuk bo’shligida ichki teshik bo’lib boshlanadi va erkak jinsiy a’zoning boshchasida tashqi teshik bilan tugaydi. Qovuk muskul tolalari siydik chiqarish kanalini ichki teshigi atrofida ichki sfinkterni hosil qiladi. Erkaklar siydik chiqarish kanalining uzunligi 18-20 sm. bo’ladi. Ayollarning siydik chiqarish kanali ancha kalta 3-6 sm bo’lib, qov simfizini orqasida joylashgan. Shilliq pardasi burmali va yolg’onko’pqavatli epiteliy bilan qoplangan. Siydik chiqarish kanalining muskul pardasi ikki qavatdan:ichki bo’ylama va tashqi halqasimon qavatlardan tuzilgan. Tashqi teshigi kin oldida joylashib,ko’ndalang-targil muskul to’qimadan tuzilgan siydik kanalining tashqi sfinkteri bilan chegaralangan. Jinsiy a’zolar tizimi Jinsiy tizimi erkak va ayollar jinsiy a’zolaridan iborat. Asosiy a’zolardan ikkala jins uchun jinsiy bezlari: erkaklarga moyaklar, ayollarga tuxumdonlar hosdir. Jinsiy bezlari ikki xil muhim vazifani bajaradi: a) generativ funktsiyasi tufayli jinsiy hujayralarni ya’ni tuxum hujayralarni va spermatozoidlarni yetilishi ta’minlanadi. b) endokrin funktsiyasi - bu har bir jinsga hos jinsiy gormonlarni ishlab chiqarish. Generativ va endokrin funktsiyalari bir-biri bilan bog’liq bo’lib, gormonlar ta’sirida individual taraqqiyot davrida nafaqat ikkilamchi jinsiy belgilar paydo bo’lishi idora etiladi, balki organizmni ko’payishi uchun zarur sharoitlar ham vujudga keladi. Erkak jinsiy tizimi. Erkaklar jinsiy tizimiga moyaklar va ularning ortigi, urug chiqarish yo’llari, urug, pufakchalari, prostata bezi, Ko’per bezlari va tashqi tanosil a’zolari kiradi. Ochilgan alohida moyak preparatida moyak paradalarini va a’zoni hosil bo’lish xususiyatlari ko’rasatiladi. Erkak tosining sagittal kesmasida urug chiqarish yo’llarini, urug pufakchalarini, prostata joylashishi xususiyatlariga ahamiyat beriladi. Prostata bezini siydik qopi, to’g’ri ichak va siydik chiqarish kanali bilan bo’lgan topografik munosabatlariga studentlar dikkatini alohida jalb etish lozim. Rasm № 106 Moyaklar - erkak jinsiy bezlar bo’lib, ikki xil funktsiyani bajaradi. Generativ funktsiyasi jinsiy hujayralar - spermatozoidlar ishlab chiqarishdan iborat. Gormonal funktsiyasi esa - erkak jinsiy gormoni - testesteron ishlab chiqarishdan iborat. Testosteron gormoni erkaklar ikkilamchi jinsiy belgilarni hosil bo’lishini ifodalaydi. Moyaklar bir nechta pardalar bilan o’ralgan bo’lib, uning xususiy moddasini o’rab turgan parda - oqsil parda deyiladi. Oqsil parda moyakning orqa qirg’og’ida qalinlashib, oraliqni hosil qiladi. Moyak oralig’idan ichki to’qima ichiga biriktiruvchi to’qimali to’siqlar kirib, moyakni bir nechta bo’lakchalarga ajratadi. Bo’lakchalarni soni 250-350 ga teng. Har bir bo’lakcha ichida 1-2 egri-bugri kanalchalar joylashgan. Har bitta kanalchani uzunligi 50- 80 sm, hamma kanalchalarning umumiy uzunligi 300-400 m teng. Egri- bugri kanalchalar moyak oralig’i sohasida to’g’rilanadi va to’g’ri kanalchalarga aylanadi. To’g’ri kanalchalar oraliq ichiga kirganda bir-biri betartib tursimon tutashib ketadilar va natijada moyak turi hosil qiladi. Turdan 12-18 chiqarish Download 1.72 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|