M mamajanov odam anatomiyasi va fiziologiasi

VENALAR 
Venalar  devori  tuzilishi  jixatdan  ikki  guruxga  ,  muskulsiz  va  muskulli 
venalarga bo’linadi. Muskulli venalar o’z navbatida muskuli sust rivojlangan va 
muskul  elementlari  yaxshi  rivojlangan  venalarga  ajraladi.  Muskulsiz  tipdagi 
venalar  devori  bazal  membrana  ustida  joylashgan  endoteliydan  va  bazal 
membranani  tashqarisidan  joylashgan  yupqa  qatlam  biriktiruvchi  to’qima 
elementlaridan  tuzilgan.  Muskulsiz  venalarni  devori  o’tayotgan  a’zo  devorlari 
bilan  jiplashib  ketgan.  SHuning  uchun  bu  tomirlarda  qon  oson  harakatlanadi. 
Muskulsiz  tipdagi  venalarga  miya  qattiq  va  yumshoq  pardalarining  venalari, 
ko’z  to’r  pardasining  venalari,  suyaklar,  talok  va  yo’ldosh  venalari  kiradi. 
Muskuli  sust  rivojlangan  venalarning  diametrlari  1-2mm  bo’lib  gavdaning 
yuqorigi qismida, bo’yinda, yo’zda va qo’llarda joylashgan. Bu gurux venalariga 
yirik  bo’lgan  yuqorigi  qovak  venasi  ham  kiradi.  Bu  venalarning  devorida  3 

---

 
115 
parda  tafovut  qilinadi:  ichki,  o’rta  va  tashqi.  Ichki  pardasi  endoteliy  va  sust 
rivojlangan  endoteliy  osti  qatlamidan  iborat.  O’rta  pardada  uncha  ko’p 
bo’lmagan  miotsitlar  joylashgan,  boshqa  pardalarda  miotsitlar  uchramaydi. 
Muskul  elementlari  kuchli  rivojlangan  venalar  tananing  quyi  yarim  qismida 
hamda oyoqlarda joylashgan. O’rta pardada miotsitlar ancha kuchli rivojlangan 
bo’lib,  qolgan  uchta  pardasida  ham  uchraydi.  Ko’pchilik  o’rta  va  yirik  kalibrli 
venalar  devorlarida  klapanlari  bo’ladi.  Klapan  vena  ichki  pardasining  yupqa 
burmasidan iborat. Klapan negizini biriktiruvchi to’qima tashkil etadi va usti esa 
ikki  tomondan  endoteliotsitlar  bilan  qoplangan.  Klapanlar  qonni  faqat  yurak 
tomon  o’tkazib,  qonni  orqa  tomon  ketib  kolishiga  yo’l  ko’ymaydi.  Yuqorigi 
qovak venada, yelka-bosh stvol venasida, umumiy yonbosh venalarda klapanlari 
bo’lmaydi,  chunki  bularda  qon  yuqoridan  pastga  qarab  oqadi.  Muskul 
elementlari kuchli rivojlangan venalarda esa qon pastki bosim bilan oqadi, qon 
ogirligi kuchini yengish va qonni yurakka ko’tarib yetkazib berish uchun muskul 
to’qimasi juda yaxshi rivojlangan bo’lishi zarur. 
Venalarning  umumiy  soni  arteriyalarga  nisbatan  ancha  ustun  bo’ladi. 
Venalarda  qon  okimini  tezligi  pastroq  va  qon  anchagina  passiv  oqadi.  Venalar 
kalibriga qarab, qon tezligi o’rtacha sekundiga 14-20 m teng bo’ladi.  
  
Yurak devorlari, bo’shliqlari, klapanlari va muskullari haqida 
tushuncha. 
Yurak  muskulli  a’zo  bo’lib,  ko’krak  qafasining  ichida,  kuks  oralig’ining 
o’rta qismida, to’sh suyagi ning orqasida joylashgan. Uning 2/3 qismi chap, 1/3 
qismi  o’ng  tomonida  kiya  holatda  joylashgan  bo’lib,  uchi  oldinga,  pastga  va 
chapga  qaragan.  Yurakning  chegarasi  yuqoridan  ikkinchi  qovurg’a  oralig’ida, 
o’ngdan  to’sh  suyagi  ning  cheti,  o’mrov  osti  chizig’idan  1  sm  ichkarida, 
chapdan ko’krak bezidan 1 sm chetda, pastdan 5 qovurg’a oralig’ida bo’ladi. 
 Tirik  odamda  yuraking  kengligi  12-15  sm.  uzunasi  14-16  sm,  ayollarda 
o’rtacha  vazni  250  g,  erkaklarda  300  g.  Yurak  yassilashgan  konus  shaklida 
bo’lib,  ko’pincha  joylashuvi  va  shakli  odamning  yoshiga  va  konstitutsiyasiga, 
nafas  harakatlari  va  bajariladigan  jimoniy  harakatlariga  bog’liq.  Ma’lumki  eng 
keng  tarqalgan  kostito’tsional  sxemalardan  odamlarni  tana  proportsiyalariga 
ko’ra  braxiomorf,  dolixomorf  va  mezomorf  tiplarga  ajratish  amaliyotda  keng 
qo’llaniladi. Braxiomorf tana tuzilishda yurak diafragma ustida yetib, gorizontal 
holatni  egallaydi.  Dolixomorf  konstitutsiyali  odamlarda  yurak  tomchi  shaklida 
bo’lib, tik holatni egallaydi. Mezomorf tana tuzilishda yurak qiya joylashadi..  
Sportchilar  turli  holatlar  va  harakatlar  bajarganda  yurakning  shakli  va 
xajmini  o’zgarishi  asosan  qon  genodinamikasini  o’zgarishi  bilan  bog’liq. 
Sportchilarda  «osilish»  holatlarda  yurak  cho’zilib,  uzunasiga  qarab  o’rnashadi 
va  yurakning  pastki  chegarasi  suriladi.  «Kulda  tik  turish»  holatda  ba’zi 
sportchilarda  yurak  gorizontal  joylashadi  va  yurak  «beli»  bilinar-bilinmas 
aniqlanadi.  Nafas  olishda  diafragma  joylashuvi  muhim  ahamiyatga  ega.  Nafas 
chiqarilganda  diafragma  ko’tariladi  va  yurak  ko’ndalangiga  joylashadi.  Nafas 
olishda esa ko’proq yurak uzunasiga qarab joylashadi 

---

 
116 
Yurakning kengaygan qismi asos deyilib,  yuqorida joylashgan. Bu  yerda 
eng  yirik  qon  tomirlari  joylashganligi  sabali,  yurak  osiglik  holatda  bo’ladi. 
Yurakning  eng  turtib  chiqqan  va  chapga  qaratilgan  qismi  yurak  uchi  deyiladi. 
Yurak  perikard  yoki  yurak  xaltasi  deb  ataladigan  seroz  parda  bilan  o’ralgan. 
Yurakda to’sh-qovurg’a, diafragmal va o’pka yuzalari farqlanadi. 
Yurakning  to’sh-  qovurg’a  yuzasi  to’sh  suyagi  ning  dastasi  bilan  III-IY 
qovurg’a tog’ay qismlarining orqa tomoniga to’g’ri keladi.  
Yurakning  diafragmal  yuzasi  orqada  va  pastga  qaragan  bo’lib, 
diafragmaning paydan tuzilgan markaziga tegib turadi.  
Yurakning  o’pka  yuzalari  ikki  yonidan  joylashgan  va  o’pkalar  yuzasi 
tomon qaratilgan. 
Yurak to’rtta bo’limdan iborat, uning asos qismida, yuqorida ikkita yurak