M mamajanov odam anatomiyasi va fiziologiasi

Oyoq-panjasining  bo’g’imlari  oyoq  panjaning  turli  qismlariga  mansub 
bo’lgan  suyaklari orasida ko’p  miqdorda hosil bo’ladi. Tovon usti suyagi  bilan 
tovon  suyagi  bilan  o’rtasidagi  va  tovon  usti  suyagi  bilan  qayiqsimon  suyagi 
o’rtasidagi bo’g’imlar bir-biri bilan qo’shilib bitta bo’g’im hosil qiladi. 
Boldir  –panja  oldi  bo’g’imlari  panja  oldi  suyaklarining  ponasimon  va 
kubsimon suyaklaridan hamma panja suyaklarining asoslaridan hosil bo’ladi. 
Panja  suyaklarining  bosh  qismlari  bilan  barmoqlar  falangalar  asoslari 
orasida sharsimon bo’g’imlar hosil bo’ladi. 
Oyoq panjasining barmoq falangalari orasida falangalararo bo’g’imlar hosil 
bo’ladi.  Falangaaro  bo’g’imlar  oddiy,  shakli  jixatdan  g’altaqsimon  va  bir  o’qli 
bo’ladi. Ko’ndalang o’q atrofida faqat bukish va yozish harakatlari bajariladi. 
Jismoniy  ish  va  sport  faoliyati  taqabulsirida  oyoq  skeletida  moslashuv 
o’zgarishlar  ro’y  beradi.  Turli  mo’taxasisli  sportchilarda  oyoq  skeletida  hosil 
bo’lgan  o’zgarishlar  beraladigan  jismoniy  ish  xajmiga  va  muddatiga  bog’liq. 
Suyaklarda  faqat  morfologik  o’zgarishlar  vujudga  kelmay,  balki  ularni  bir-biri 

---

 
42 
bilan  birikishlarida.,  bir-biriga  nisbatan  joylashuvida  ham  o’zgarishlar  paydo 
bo’ladi.  Fo’tbolchilarda  va  shtangachilarda  son  suyagining  ko’ndalang 
kattaliklari,  ayniqsa  distal  epifizdagi  lateral  va  medial  bo’g’im  usti  do’nglar 
orasidagi  kattaliklar  ancha  oshadi.  Velosipedchilarda  son  va  boldir  suyaklari 
ayniqsa  yaxshi  rivojlanadi  va  katta  o’lchovlarga  ega.  Birinchi  panja  suyagini 
kompakt  qatlami  qalinlashadi.  Sportchilarda  muayyan  o’zgarishlar  tovon  oldi 
suyaklarda, ayniqsa, tovon suyagida vujudga keladi. 
Bosh  skeleti  yoki  kalla  suyaklari  bosh  miya  va  u  bilan  birga  bog’liq 
bo’lgan  sezgi  organlarni  tashqi  muhit  ta’siridan  himoyalaydi,  yo’zni  hosil 
bo’lishini  ta’minlaydi.  Kalla  skeletining  bo’shligida  bosh  miya  joylashgan. 
Organizmning  muhim  sistemalardan  bo’lgan  nafas  olish,  ovqat-hazm  qilish 
sistemalarniing boshlanish joyi hisoblanadi. Kalla skeleti shartli ravishda ikkita 
bo’limga 
1- kallaning miya bo’limi 
2- kallaning yo’z bo’limiga ajratiladi. 
  Miya  bo’limining  bo’shligida  bosh  miya  joylashgan.  Kallaning  yo’z 
bo’limi  yo’zning  suyakli  asosini  hosil  qiladi.  Anatomik  nuqtai  nazardan  ikkala 
bo’lim  yaxlit  bo’lishiga  qaramasdan,  kelib  chiqishi  jixatdan  har  xil  bo’ladi. 
Kalla skeleti 23 suyakdan tashkil topgan bo’lib, undan 8 si juft va 7si toq sonda 
bo’ladi. Rasm № ,  
Kalla  bo’shligi  pastki  tomondan  har  turli  teshik  va  kanallari  bo’lgan  kalla 
tubi bilan chegaralanib turadi. 
  Kalla  qopqog’ining  suyaklari  yupqa  va  yassi  bo’ladi.  Tashqi  plastinkasi 
qalin zich moddadan, ichki plastinkasi yupqa zich moddadan tuzilgan va orasida 
g’ovak  modda  –  diploe  joylashgan.  Diploe  tarkibida  qizil  suyak  ko’migi,  ko’p 
sonda  qon  tomirlari  va  venalari  o’tadi.  Kalla  suyaklarni  ichki  yuzalarida 
chuqurchalar  va  barmoqsimon  botiqlar  ko’p  miqdorda  uchraydi.  Bundan 
tashqari  qon  tomirlarning  izlarini  ham  kuzatish  mumkin.  Boshqa  so’t 
emizuvchilarga  qaraganda  odamda  arterial  va  venoz  egatchalar  yaxshi 
ifodalanadi.  Kalla  suyagining  miya  bo’limi  -  8  suyakdan  tuzilgan, undan  4  toq 
sonda,  ikkitasi  juftdan  bo’ladi.  Toq  suyaklarga  ensa  suyagi,  peshona  suyagi, 
ponasimon  yoki  asosiy  suyak  va  g’alvirsimon  suyaklar  kiradi.  Juft  suyaklarni 
tepa suyaklari va chakka suyaklari tashkil etadi.  
Yuqori jag’, tanglay suyagi, yonok suyagi, burun suyagi, ko’z yosh suyagi, 
pastki  chig’anoq  juft  sonda  uchraydi.  Dimok  suyagi,  pastki  jag’  va  til  osti 
suyaklari toq sonda bo’ladi. 
Kallaning miya bo’limi. 
Ensa suyagi – miya qopqog’ining orqa va pastki tomonini va uning asosini 
tashkil  qilishda  qatnashadi  va  oldingi  tomondan  ponasimon  suyakka,  tepa  va 
chakka  suyaklari  bilan  birlashgan.  Ensa  suyagi  katta  teshik  orqali  umurtqa 
kanaliga  qo’shilib  turadi.  Ensa  suyagi  alohida  4  bo’lakdan  iborat.  Ensa 
suyagining  bo’laklarini  aniqlashda  asosiy  orientir  –  bu  katta  ensa  teshigidir. 
Katta  ensa  teshigidan  yuqorida  palla  bulagi  joylashgan,  yon  tomonlarida  yen 
bo’laklari, old tomonida ensa suyagini tanasi joylashgan. 

---

 
43 
 Yen  bo’laklarining  pastki  yuzasida  joylashgan  bo’g’im  do’mboqchalari  – 
bo’yinning  birinchi  umurtqasining  bo’g’im  yuzasi  bilan  birikadi.  Do’mboqcha 
orasida esa bo’yinturuq vena o’ymasi bo’ladi. 
Ensa suyagining pallasi tashqi tomonga kabarib, ichki yuzasi botiq bo’lib, 
yelpigichsimon  shakldagi  plastinka  -  palladan  iborat.  Ensa  suyagining  tashqi 
yuzasi  markazida  tashqi  ensa  do’mbog’i  bo’lib,  uning  ikkala  tomonida 
ko’ndalang yo’nalgan g’adir-budur chiziq ko’rinadi. 
Pallaning  ichki  yuzasi  krestsimon  tepa  bilan  4  chuqurchaga  bo’lingan. 
Krestsimon tepani o’rtasida esa ichki ensa do’mbog’i bo’lib, uning tepa va ikki 
yonbosh tomonlarida egatchalar ko’rinadi. Ikkita yuqorigi chuqurchalarda oxirgi 
miyaning  ensa  pallalari,  pastki  chuqurchalarida  –  miyachaning  yarim  sharlari 
joylashgan. 
Ensa  suyagining  tanasi  ponasimon  suyakning  tanasi  bilan  birikib  ketgan. 
Katta ensa teshigi sohasida ensa suyagining tanasi keng va yupqa, old tomonga 
qaragan  qismi  toraygan  va  qalinlashgan  bo’ladi.  Tananing  pastki  yuzasining 
o’rtasida  halqum  do’mbog’i  joylashgan.  Bu  do’mboqga  halqum  orqa  yuzasi 
bilan birikadi.  
Ponasimon  suyak  -  juda  murakkab  tuzilgan  bo’lib,  tana  va  uch  juft 
o’simtalardan iborat. Kichik qanotlar yuqoriga, katta qanotlar - yenga va lateral 
tomonga – qanotsimon o’simtalar pastga qaratilgan bo’ladi. Ponasimon suyakni 
tanasi  kubsimon  shaklga  ega  bo’lib,  havo  saklovchi  katakchalardan  iborat.  Bu 
katakchalar  burun  bo’shligi  bilan  tutashadi.  Ponasimon  suyak  tanasining  kalla 
bo’shligiga  qaragan  yuqori  yuzasining  o’rta  qismida  egarchaga  o’xshash 
chuqurcha  -  turk  egari  joylashgan,  bunda  endokrin  bezlarning  “malikasi”  - 
gipofiz o’rnashgan. Ponasimon suyak tanasining ikki yonboshida uyqu arteriyasi 
joylashadigan  egatcha  bor.  Ponasimon  suyak  tanasi  orqali  ensa  suyagi  bilan 
birlashadi.  Kichik  qanot  miya  bo’shligini  tubini,  ko’z  kosasi  yuqori  devorini 
hosil  bo’lish  da  qatnashadi.  Har  bir  kichik  qanotning  asosida  ko’ruv  kanali 
joylashgan.  Ko’ruv  kanalidan  ko’ruv  nervi  bilan  ko’z  arteriyasi  o’tadi. 
Ponasimon  suyakning  botiq  yuzasi  kalla  suyagining  bo’shligiga,  yassi  yuzasi  - 
ko’z  soqqasiga,  bir  oz  botilgan  yuzasi  esa  chakka  chuqurchasiga  qaratilgan. 
Katta  qanotlarning  asosida  yumaloq,  cho’zinchoq  va  o’tkir  qirrali  teshiklar 
joylashgan.  Yumaloq  va  cho’zinchoq  teshiklardan  uch  shoxli  nerv  tarmoqlari 
o’tsa,  o’tkir  qirrali  teshikdan  miya  pardasiga  boruvchi  arteriya  o’tadi.  Katta 
qanot  bilan  kichik  qanot  oralig’ida  yuqorigi  ko’z  yorig’i  joylashgan.  Yuqori 
ko’z  yorig’idan  uch  shoxli  nervning  ikkinchi  tarmog’i,  g’altaqsimon  nerv,  olib 
kochuvchi  nerv  va  ko’z  venasi  o’tadi.  Ponasimon  suyakni  qanotsimon 
o’simtalari  tanadan  tikka  ketib,  pastga  qaratilgan.  Har  bir  o’simta  ichki  medial 
va tashqi lateral plastinkadan iborat.  
Peshona  suyagi  kalla  suyagini  tomini  va  asosini  hosil  bo’lishida  ishtirok 
etadi.  Bu  suyak  to’rtta  qismga  peshona,  juft  ko’z  qismlar,  burun  qismiga 
bo’linadi.  Peshona  qismi  yarim  aylana  shaklida  bo’lib,  kavarik  yuzasi 
tashqariga,  botiq  qismi  ichkariga  miya  tomon  qaratilgan.  Pastki  yuzasida  ko’z 
kosasining  ustidagi  o’tkir  chekkasi  aniqlanadi,  uni  ustida  kosh  usti  ravog’ini 
ajratish  mumkin.  Kosh  usti  ravog’idan  teparoqda  bir  juft  peshona  do’mbog’i 

---

 
44 
ko’rinib  turadi.  Bu  do’mboqlar  faqat  odamlarga  hos  bo’lib,  akliy  faolyat  bilan 
bog’liq va hayvonlarda uchramaydi. Ikkita kosh usti ravog’i orasida chuqurlik – 
kanshar o’tadi. Peshona qismining yuqorigi chetida tishsimon chok hosil bo’ladi 
va tojsimon chok orqali peshona suyagi tepa suyaklari bilan birikadi.  
Peshona  suyakni  gorizontal  plastinkasi  ikkita  ko’z  qismi  va  ular  orasida 
joylashgan  toq,  burun  qismidan  iborat.  Ko’z  qismlari  yupqa  plastinkalardan 
tashkil  topib,  pastki  yuzasi  ko’z  kosa  bo’shligiga,  yuqorigi  yuzasi  kalla 
bo’shligiga  qaragan.  Ko’z  qismining  lateral  chekkasida  ko’z  yoshi  bezining 
chuqurchasi joylashgan. Peshona suyagining burun qismi g’alvirsimon o’ymani 
old tomondan berkitib turadi. Uning o’rta qismida burun to’sig’ini hosil qilishda 
ishtirok  etadigan  o’tkir  kiltanok  joylashgan.  Burun  qismidagi  juft  teshiklar 
peshona kavaklariga ochiladi.  
 G’alvirsimon  suyak  –  shakli  jixatdan  “T”  harfiga  o’xshash,  yengil  va 
yupqa suyak, bo’lib 3 qismdan: perpendikulyar yoki tikka ketgan plastinkadan, 
gorizontal joylashgan g’alvirsimon plastinkasidan va perpendikulyar plastinkani 
ikki  yonidan  osilib  turgan  g’alvir  labirintdan  iborat.  G’alvirsimon  plastinkada 
juda  ko’p  g’alvirsimon  katakchalar  bo’lib,  katakchalar  burun  bo’shligiga 
ochiladi.  G’alvirsimon  katakchalardan  xid  bilish  nervini  tolalari  burun 
bo’shligiga  o’tadi.  Plastinkaning  o’rtasidan  eng  yuqori  uchida  xuroz  toji 
joylashgan.  Xuroz  tojiga  bosh  miyaning  qattiq  pardasi  birikadi.  G’alvir 
suyakning  perpendikulyar  plastinkasi  galvisimon  plastinkadan  tikka  pastga 
qarab  yo’nalgan  bo’lib,  burun  to’sig’ini  hosil  bo’lishida  ishtirok  etadi. 
Labirintlar  juft  bo’lib,  har  xil  katta-kichiklikda  bo’lgan  suyakli  va  havo 
saklovchi  katakchalardan  tuzilgan.  Katakchalar  old  va  orqa  tomonlardan 
peshona  suyagining  sinusi  va  ponasimon  suyakning  sinusi  bilan  tutashadi. 
Katakchalar burun bo’shligidan kayrilgan yupqa suyak plastinkalari va yuqorigi 
va  o’rta  burun  chig’anoqlari  bilan  yopilgan  bo’ladi.  Lateral  tomonidan 
g’alvirsimon  suyagining  yupqa  ko’z  plastinkasi  ko’z  soqqasining  medial 
devorini tashkil qiladi.