M. T. Normurodov udk: 553,3(075)

l m / s 2  ga  teng  b o‘ladi?  [h= 13,6  Mm.]
6. 
1  kg,  massali  jism  Yer  sirtida  turibdi.  Quyidagi  ikki  hoi  uchun 
og‘irlik  kuchining  o ‘zgarishi  Д Р  aniqlansin:  1)  Jismni  5km  balandlikka 
ko4arganda;  2)  jismni  chuqurligi  5  km  bo‘lgan  shaxtaga  tushirganda.  Yer,
6,37  Mm  radiusli  va  5,5 0 /   3  zichlikli  bir  jinsli  kurra  deb  hisoblansin.
/  sm
[
1
) A
p  =
 15,4m N ; 
2 ) A
p
 =   7,71 
mN.]
7.  Yerning  va  Oyning  markazlarini  tutashtiruvchi  to ‘g ‘ri  chiziqning 
qaysi  nuqtasida  (Yerdan  boshlab  hisoblanganda)  tortishish  m aydonining 
kuchlanganligi  nolga  teng  b o ‘ladi?  Yer  va  Oy  markazlari  orasidagi  masofa 
R.  Yerning  massasi  Oyning  massasidan  81  marta  katta.  [1-0,9  R.]
8.  Ikkita  bir  xil,  bir  jinsli  va  bir  xil  materialdan  yasalgan  sharlar  bir- 
biriga  tegib  turibdi.  Agar  sharlarning  massalari  to‘rt  martadan  kocpaytirilsa, 
ularning  uzaro  gravitatsion  ta’sir  potensial  energiyasi  qanday  o czgarishi 
aniqlansin.  [n=14,6  marta  oshdi.]
9.  Bir  hil  massali  ikkita  y o ‘ldosh  R}  va  R ?  radiusli  aylanma  orbitalar 
bo‘ylab  Yer  atrofidan  harakatlanadi.  1)  Y o‘ldoshlar  to ‘la  energiyalarining 
nisbati  E / E 2;  2)  ular  impuls  momentlarining  nisbati  L J L 2 —  lar  aniqlansin. 
[ E / E r R / R 2.J
10.  Quyosh  sirti  yaqinidagi  birinchi  va  ikkinchi  kosmik tezliklar topilsin. 
[^ = 4 3 6 1 0 1 1 /8 ; 
3 2
  =   6 1 7 k m /s .]
82

6-§.  DEFORMATSIYA.  ELASTIKLIK  KUCHLARI
Asosiy formulalar
Q attiq  jism ning  b o ‘ylanm a  c h o ‘zilishidagi  yoki  siqilishidagi  nisbiy 
deformatsiya:
x
£ ~ J ’
bunda: 
£
  —  nisbiy  c h o ‘zilish  (siqilish);  x  —  absolyut  cho'zilish  (14- 
rasm);  / — jism ning boshlang‘ich uzunligi.  Siljishdagi  nisbiy deform atsiya
AS
(kichik burchaklar uchun)  t g
a ~ ~ r ~
  form uladan aniqlanadi,  bunda:
h
tg a 
—nisbiy  siljish, 
A S
  —  jism   parallel  qatlam larining  bir-biriga 
nisbatan  absolyut  siljishi  (15-rasm ), 
h —
  q atlam lar orasidagi  m asofa, 
у
  — 
siljish burchagi.  Buralishdagi  nisbiy deform atsiya:
s
9 
I
bunda: j  —  buralish  burchagi, 
1
  —jism   uzunligi.
B o'ylanm a deform atsiyada hajm ning  nisbiy o ‘zgarishi:
bunda:  m -Puasson koeffitsienti bo ‘lib,  nisbiy ko ‘ndalang deform atsiyaning 
nisbiy bo 'ylanm a deform atsiyaga nisbati  bilan aniqlanadi:
£
F
N orm al  kuchlanish  cr  =  —
,
5
bunda: 
Fe,
  — jism   k o ‘ndalang kesim iga tik y o ‘nalgan elastiklik kuchi; 
S
— shu  kesim ning  yuzasi.
p
Tangensial kuchlanish  r   =  —^—,
S
83

!------ 1-----L.
4 
T 
x
19-rasm
bunda: 
Fd
  — jism   qatlam i  bo'ylab  ta ’sir etuvchi  elastiklik  kuchi;  S  — shu
qatlam ning yuzasi.
B o‘ylanm a  cho'zilish  yoki  siljish  uchun  G uk  qonuni:
Fel  = - k x
  yoki 
a
  =  
s  E,
bunda: 
к —
  elastiklik  koeffitsienti  (prujina  holida qattilik,  bikirlik),  E
— Yung  m oduli.
Siljish  uchun  G u k   qonuni 
AS
F - h
c T s
yoki 
r  = G y
  ,
bunda: 
Q  —
  k o ‘ndalang  elastiklik  m oduli  (siljish  m oduli).
Bir jinsli yum aloq  tayoqchani 
(p
  burchakka  buraydigan  m om ent:
M = C (p
bunda: 
С ~
  buralish  doimiysi.
Jism ni  deform atsiyalaganda bajariladigan  ish: 
A
  =
kx'
C h o ‘zilgan  yoki  siqilgan  tayoqchaning  potensial  energiyasi:
n 
k x 2 
t
2 
E £ 2
P =
----- ,  yoki 
Р  =
  —  
V
  , 
yoki 
Р
  = -------
2 
2 
E  
У 
2
bunda: 
V  ~
 jism ning  hajmi.
V .
MASALA  YECHISHGA  MISOLLAR
1-misol.  D iam etri  5  sm ,  uzunligi  50  sm  b o ‘lgan  p o ‘lat  sim ga  2  kg 
massali  yuk  osilgan. 
1
)  sim ning  norm al  kuchlanishi; 
2
)  sim ning  absolyut
• 
va  nisbiy  c h o ‘zilishlari  topilsin.
84

Berilgan:
d
 =  5 sm  =  5 -10~
2
m ; 
I 
=  5 0 s m  =  0 ,5 m ; 
m
  =  
2
k g .
1 )G   =  ?
2
)x   =   ?
3)£  =
 ?
Y e c h ish :  C h o ‘z ilg a n   s im n in g   n o r m a l 
k u c h l a n i s h i   q u y id a g i  f o r m u l a   b i l a n  
aniqlanadi:
<7  =
F
(
1
)
Agar 
F=mg,  g —
  erkin tushish tezlanishi
S
  =  
71Г2  =   n  
nazarda tutsak:
d
v
2
,
- 1  ^2
— — 
Ш
 
sim ning  k o 'ndalang  kesim  yuzasi  ekanligini
a
  =
m g
 
_  
4 m g
1
 
,2
 
n d 2 
— m
4
ni  olam iz.
(
2
)  dan  kuchlanishning  birligi  chiqishi  k o ‘rinib  turibdi. 
Berilganlarni  q o ‘yib  hisoblaym iz:
(
2
)
G
 = ■
4 - 2 - 9
,8
N
8 -9 ,8
N 
78,4
3,14• ( 5 -10
"2) 2
  m ' 
3 ,1 4 -2 5 -1 (Г 4 
m~ 
77,5
- 4
•
104
N
m
1
(Г
N
10
k N
2
lO k P a
m ' 
m  
2) Absolyut c h o ‘zilish
x  =
F - I
E - S
(3)
form ula bilan aniqlanadi.  Bu yerda 
E —
  Yung  m oduli.  P o ‘lat  u c h u n  
E= 2 
10“  Pa.  (3)  ni  o ‘zgartirib  yozamiz:
mgl 
_   4m gl
“  E - * l2 
(4)
4
85
x  =  -

Sim ning  nisbiy  c h o ‘zilishini
x
s
  =   — 
/
(5)
formula yordam ida  aniqlaym iz.
Kattaliklarning  son  qiymatlarini  (4)  va  (5)  larga  q o ‘yib  hisoblaym iz:
4 -  2 • 9,8 • 0,5
2 - 1011  -3 1 4 -(5  • 10“2>2
0,25 -10  7
m  = -
19,6-10"
3 ,1 4 -2 5
0,5
- = 0,5-10"
-m  = 
• 10  7m  % 0,25 • 10  7m
77,5
Javob:  1)  (7=10  kPa; 
2)  x =   0,2 5 • 10 
~7 m;
  3 )8  = 0 ,5 -1 0
2-m isol. 
Sim ga  b o g ‘langan  10  kg  massali  qadoqtosh  2  s_1  chastota 
bilan gorizontal sirtda  ishqalanishsiz siфanganicha,  simning uchidan o ‘tuvchi 
tik  o ‘q atrofida aylanadi.  Sim ning  uzunligi  1,2  m va k o‘ndalang  kesim ning 
yuzasi  2  m m 2  ga  teng.  Sim   materialining  kuchlanishi  topilsin.  Massasi 
inobatga olinm asin.
Berilgan:
m  = 1 0   kg;
n  = 2   s 1;
/  = 1,2  m; 
S=
 
2
  m m 2=
rr  — У
2
-
10
’
6
m 2-
F_,  =
m 3 2
Yechish: 
T a’riflanishiga binoan 
kuchlanish  quyidagicha aniqlanadi:
(
1
)
Mazkur holda qadoqtoshga faqat 
markazga  intilm a  kuch ta ’sir qiladi:
A gar  b iz n in g   h o lim iz d a   r = !  
ekanligini va qadoqtoshning chiziqli
$   va   b u r c h a k li  со  t e z lik la r i
o r a sid a g i  S   -   cor  m u n o sa b a tn i 
hisobga olsak,  kuch  uchun quyidagi 
ifodani topam iz:
21-rasm

j-i 
JTl 
2
 
2
 
2
 /
Fnu
  = —
(cor)
  = 
mco  r
  = 
mco  I
. 
(
2
)
Burchakli  tezlik 
6
У  va aylanish  chastotasi 
n
  orasidagi
CO  =   2Я77
bog‘lanishdan foydalanam iz:
Fmi  -   m ( 2 m ) 2l  = A n 2n 2m l .
 
(3)
(3)  ni  (1)  ga  q o ‘yib,  kuchlanish  uchun
4 
л 2п 2т1
^
  ~  
~s
 
(4)
m unosabatni  olam iz.  Endi  (4)  asosida 

 ning birligini  aniqlaym iz:
t j ]  
[ n f j r n m
 
[ l s - ' f - l k g - l m  
1~s? ' m  }  N
7
 
l m
2
 
m
2
=
 l P a
[5 ] 
lm -
va  uning t o ‘g ‘riligiga  ishonch  hosil  qilgach,  berilganlarni  q o ‘yam iz
2
-
10
“°
Javob: 
a
  =948  M Pa.
2
-
10
“
3-m isol.  U zunligi  5  m  va  k o ‘ndalang  kesim ining  yuzasi 
S = 2
  m m
2 
b o ig a n  tik simga 
m=
5,1  kg  massali  yuk osilgan.  N atijada sim  
x=0,6
  m m  
ga  uzaydi.  Sim  m ateriali  u chun  Y ung  m oduli 
E
 topilsin.
Berilgan:
1=5
  m;
S=
 2  m m 2=  2 • 10~
6
m
2
; 
m=
5,1  kg;
x=0,6
 mm =  
6
 • 
10
~
4
m .
£ = ?
E = -
Yechish:  B o‘ylanm a 
c h o ‘zilish  uchun  G uk
qonunining 
a  = s E  
ifodasidan  Yung  moduli
E
 ni aniqlab olamiz:
(1)
/ / / / '
Y?=mg
22-rasm
87

Sim  ko'ndalang  kesimiga  tik  yo ‘nalgan  kuch  yukning  og‘irlik  kuchi 
F=P=mg
  ekanligini  nazarda  tutib,  norm al  kuchlanish  uchun  quyidagi 
ifodani  topam iz:
_   F   _  mg
a ~~s ~~s ~
(
2
)
B o'ylam a  c h o ‘zilish  uchun  nisbiy  deform atsiya  esa  quyidagi  form ula 
bilan  aniqlanadi:
£  =
I 
'
(3)
(2)  va  (3)  larni  (1)  ga  q o ‘yib  quyidagini  olamiz:
mgl
/  
\  
mg
E  =
S - x
(4)
(4)  dan 
E
  ning  birligini  tekshirib  ko ‘ramiz: 
[m][g][l]
[Щ
и 
i  m 
1 
1
 kg • 
1
 —  • 
1
m
______s_____
IN
=  IP a
[5 ][x ] 
l m 2 -lm  
l m
2 
va  kattaliklarning son  qiym atlari  yordam ida 
E
 ning  qiym atini  topam iz: 
5,1-9,8-5 
„  
2 5 ,5 -9 ,8
E =
Pa  =-
2
• 
10“6
  - 
6
-
10“4 
Javob: 
E=
  208  G P a.
12
-• 10 luPa  = 20,8 • 10  Pa  = 208G Pa
4-misol.  Qattiqliklari  0-3-----va  0 ,5 ------ b o ‘lgan ikkita prujina ketm a-
m  
m
ket  biriktirilgan  va  shunday  ch o ‘zilganki,  ikkinchi  prujinaning  absolyut 
deform atsiyasi  3  sm  ga  teng.  Prujinalam i  ch o 'zish d a  bajarilgan 
A
  ish 
hisoblansin.
Berilgan:

к
,  = 0 ,5  —
=  5 0 0  — ; 
m  
m
x 2
  = 3 s m  =  3 -1 0 ~
2
m .
A=?
Yechish:  Prujina sistemasini ch o ‘zishda bajarilgan ish 
A,
  h ar bir prujinani 
ch o ‘zishda bajarilgan  ishlar 
A}
 va 
A2
 larning yig‘indisiga teng b o 'lad i,  ya’ni
A = A , + A 2.
 
(1)
, 
Ax
2
A gar  jism n i  d efo rm atsiy alag an d a  bajariladigan  ish 
A
  =   —
  dek
r
aniqlanishini hisobga  olsak,
k,x? 
k->xl 
A
  =   - i - 1-  +  - 1- 2 - 
(2)
2 
2 
w
b o ‘ladi.  Shu bilan  birga prujinalar sistem asida vujudga keladigan elastiklik 
kuchlari  uchun   N yu to n n in g  u ch inchi qonunini  q o ‘llaymiz:
F,=F2.
C h o ‘zilishda  elastiklik  kuchining 
F=-kx
  dek  aniqlanishidan
kpc,=k^2
ni  olam iz.  Bu  ifodadan  x ;  ni  aniqlaym iz:
kj
x ^ = y x 2.
 
(3)
2
(3)  ni  (2)  ga  q o ‘yib  quyidagini  olamiz:
2
+ ^
2~ - ~ Y ' ( ^ 2 +I
c
\)X2.
 
(4)
Hosil  b o ‘lgan  ifodadan  ishning  birligi  chiqishi  k o ‘rinib  turganligidan 
uni tekshirib o ‘tirm asdan berilganlam i q o ‘yaveramiz:
A
 = I —
(500 + 300)(3 • 10
~2
 
)2
 J =  4Q' 9 ' 10- J = 6 0
■
 10
“2
 J = 0,6J.
2  300 
6
Javob:  /4=0,6  J.
89

5-m isoI.  10  g  m assali  o ‘q,  prujinasi  5  sm   ga  siqilgan  p ru jin ali
to ‘pponchadan qanday 
3
  tezlik bilan uchib chiqadi?  Prujinaning qattiqligi 
200  N /m .
Berilgan:
t
 =
10
g =
1 0 2
kg;
x = 5sm  = 5 -1 0"
2
m; 
N
к
  = 
200
-
m
3 - 1
E\
  =  
E 2
 
yoki
Yechish:  Y er-o ‘q  sistemasi  (pistolet  bilan 
b irgalikda)  y op iq   siste m a  b o ‘lib  u n d a  
konservativ  kuchlar,  y a’ni  elastik  kuchlar 
va  tortishish  kuchi  t a ’sir  qiladi.  Bunday 
sistema uchun o ‘rinli b o ‘lgan,  m exanikada 
energiyaning saqlanish qonuniga binoan o ‘q 
otilish  jarayonida  oldingi  va  keyingi  t o i a  
energiyalar teng b o ‘lm og‘i  kerak:
T
 j  + 
1]  = T 2 + P2
 
(1)
Otilguncha o ‘q harakatsiz 
( 3 X
  ^ 0 ) v a d e m a k ,  uning kinetik energiyasi
ham   nolga  teng. 
T=0.
  Shuningdek;  Yer  sirtini  hisob  boshi  deb  qabul 
qilsak 
(h=0)9
  o ‘q va to ‘pponchaning Y er tortishish m aydonidagi  potensial 
energiyasi  ham   nolga  teng  b o ‘ladi 
P = 0
.
S hunday  qilib,  o ‘q  otilishidan  oldingi  energiya  siqilgan  prujinaning 
potensial  energiyasiga
k x 2
otilishidan keyingi energiya esa to ‘pponchadan chiqayotgan o ‘qning kinetik 
energiyasiga
m 3 2
teng b o ‘ladi.  Dem ak,
k x 2
T 1  =
m 3
(3)
Bundan
(4)
Birligini  tekshiram iz:
90

О
 _  
200
  с 
1
Л
-2
  m  
7 Ш /
va berilganlarni  q o ‘yib  hisoblaym iz:  У  — 
• 5 • 10 
—  
- 7 ,
1 п У   .
10
 
s 
7
  s
Javob: 
S
 =  7Д 
.
MUSTAQIL  YECHISH  UCHUN  MASALALAR
1.  Diametri  1  mm  b o lg a n   p o ‘lat  sim  elastiklik  chegarasi  294  MPa  dan 
chiqmasdan  ko‘pi  bilan  qancha  yukka  chidashi  mumkin?  Shu  yuk  ta’sirida 
simning  ch o‘zilishi  uning  boshlang‘ich  uzunligining  qanday  hissasini  tashkil 
etadi?  [231  N;  1,47*  10  3.]
2.  Uzunligi  1,2  m,  ko‘ndalang  kesimining  yuzasi  2  sm2  va  massasi  10 
kg b o‘lgan  bir jinsli  tayoqcha  uchidan  o ‘tuvchi,  tik  o ‘q  atrofida  2  s 1 chastota 
bilan  aylanadi.  Shu  aylanish  chastotasi  uchun  tayoqcha  materialining  eng 
katta  kuchlanishi  topilsin.  [4,74  MPa.]
3.  U zunligi  2  m  va  diametri  1mm  b o ‘lgan  sim  amalda  gorizontal 
tortilgan.  Simning  o ‘rtasiga  1  kg  massali  yuk  osilganlarida,  sim,  yuk  osilgan 
nuqta  4  sm  gacha  pasayadigan  darajada  ch o cziladi.  Sim  materialining  Yung 
moduli  aniqlansin.  [196  GPa.]
4.  Burama  prujinaning  yuqori  uchida  turgan  taglik  ustida  q o‘yilgan 
qadoqtosh  prujinani  2  mm  ga  siqadi.  Prujina  uchiga  5  sm  balandlikdan 
tushgan  shu  qadoqtoshning  o ‘zi  prujinani  qanchagacha  siqadi?  [16,3  mm.]
5.  U zunligi  2  m  va  k o ‘ndalang  kesim  yuzasi  2  sm  b o 4lgan  p o ‘lat 
tayoqcha  10  kN  kuch  bilan  ch o ‘ziladi.  C ho‘zilgan  tayoqchaning  potensial
energiyasi  va  energiyaning  hajmiy  zichligi  со  topilsin.
MJ
160J;  00,
m
6.  12  t  massali  vagon  lm /s   tezlik  bilan  harakatlangan.  U   prujinali 
buferga  urilib,  bufer  prujinasini  lOsm 
ga  siqib,  to ‘xtaydi.  Prujinaning 
qattiqligi  к  topilsin.  [1,2  M N /m .]
7.  Agar  alyum iniy  tayoqchani  c h o ‘zish  uchun  621  J  ish  bajarilgan 
b o‘lsa,  unda  tayoqchaning  nisbiy  ch o ‘zilishi  8   aniqlansin.  Tayoqchaning 
uzunligi  2  m,  k o sndalang  kesim ining  yuzasi  1  m m 2  alyum iniy  uchun 
Yung  moduli  69  GPa  [0,03.]

7-§.  Relyativistik  mexanika  asoslari
Asosiy  form ulalar
Relyativistik  m exanikada  harakat  tezligi,  yorugJikning  b o ‘shliqdagi 
tezligiga yaqin b o ‘lgan tezliklar bilan harakatlantiruvchi jism lam ing harakati 
o ‘rganiladi.  M axsus  nisbiylik  nazariyasida  (relyativistik  m exanikadagi 
nisbiylik nazariyasida)  faqat  inersial  sanoq  sistem alarigina qaraladi.
Qulaylik  uchun  bu  sanoq  sistem alarining 
y,  y,  z,  z
  o ‘qlarining 
y o ^ a lish i  mos  keluvchi,  sistem alarning  o ‘zaro  nisbiy  tezligi  um um iy 
x, 
x
  o ‘q la r b o ‘yicha olamiz:
bunda: 
l0 -
  tayoqchaning o ‘zi  harakatsiz b o ‘lgan 
K '
  sanoq sistemasidagi 
uzunligi  (xususiy  uzunligi),  / — tayoqchaning unga  nisbatan 
3
  tezlik bilan 
h arak atlan a y o tg a n   sistem aga  nisbatan 
( К  —
  sistem a)  uzunligi. 
с  — 
yorug‘likning b o ‘shliqdagi tezligi.
Soat  yurishining  relyativistik  sekinlashuvi:
bunda:  A
tQ -  K '
  sistem adagi bir nuqtada ro ‘y beradigan,  shu  sistem aning 
soati bilan o ‘lchangan  (harakatlanuvchi soatning xususiy vaqti)  ikki hodisa

orasidagi  vaqt  intervali; 
At  ~
  ikki  hodisa  orasidagi 
К
  sistem aning  soati 
bilan o ‘lchangan vaqt  intervali.
Tezliklarni  relyativistik q o ‘shish:
3 ' + 3 n
3  =
1 
4- 
3 03 f
/  c~
bunda: 
3 '
  —  nisbiy tezlik  (jism ning 
K '
  sistem aga  nisbatan tezligi); 
i9
0
  — k o ‘chirm a tezlik  (
K
'sistem aning  A'ga nisbatan tezligi);
3  
— absolyut  tezlik  (jism ning 
К
 sistem aga nisbatan tezligi).
Absolyut  tezlik  deb,  jism ning  shartli  ravishda  harakatsiz  deb  qabul 
qilingan koordinata sistemasidagi tezligiga aytiladi.
Relyativistik massa:
m
  =
bunda: 
m0 —
 tinchlikdagi  massa;  b  — jism ning,  yorug‘lik tezligi  ulushlarida
ifodalangan tezligi (/?  =
Relyativistik impuls:
P  = m 9   = - ^ L
  = m , c - J L = .
Relyativistik  zarraning  to 'la   energiyasi:
E= m - c 2
  = 
m0c 2 + T
,
bunda: 
T  —
  za rra n in g   k in etik   en ergiyasi; 
m 0c 2
  =   E
0
  —  z a rra n in g  
tinchlikdagi energiyasi. Agar zarraning tezligi yorug'lik tezligiga yaqin b o ‘lsa, 
zarraga relyativistik,  agar 
$   « с
  boMsa,  klassik deyiladi.
Relyativistik zarraning to ‘la energiyasi va impulsi orasidagi bog‘lanish:
E 2 - P 2c 2 = m 2c
4.
Relyativistik zarraning kinetik energiyasi va impulsi orasidagi bogianish:
P 2c 2  = T ( T  + 2 m 0c 2).
93

M asala  yechishga  m isollar
1-misol.  Tayoqcha inersial  sanoq sistemasiga  nisbatan o ‘zgarmas tezlik 
bilan bo‘ylanma yo‘nalishda harakatlanm oqda.  Tezlikning qanday qiymatida 
tayoqchaning shu sistem adagi  uzunligi tinch turgan tayoqcha uzunligidan 
1
%  ga kam b o ‘ladi?
Berilgan:
L - l
к
L - l
I
•
100
%   =  
1
% ; 
= 0,01.
3  = 1
Yechish: Tayoqcha uzunligining  relyativistik 
(Lorens)  qisqarishi  quyidagi  form ula  bilan 
aniqlanadi:
M asalaning shartiga  ko‘ra esa 
i . - i
L
=  
0,01
(
1
)  dagi 
I
  ning  qiym atini  (
2
)  ga  q o ‘yamiz:
0,01
(
1
)
(
2
)
yoki
\ - J \ - p 2
  =
0
,
0 1
.
Bu  ifodadan 
/3
  =  
ligini  e ’tiborga  olib 
3
  ni topam iz:
= 0 ,9 9 , 
f t 2  =
 
0
,
02
,
\ -  f t 2
  = 0 ,9 8 . 
3  =
  0,141c.
Agar 
с
 =  
3 
• 10 
ligini  nazarda tutsak
3   =
 
0,14 • 3 • 
lO8 ™ /  
= 0,423 • 108 m /  = 42300!™/ 
Javob: 
9 = 0,423-108™ / = 42300k m /.
94

2-m isol.  Fazoviy kem a — y o ‘ldosh ichida,  uchishgacha Yerdagisi bilan 
tenglashtirilgan soat bor.  Y o‘ldoshning tezligi 7,9 km /s. Yerdagi kuzatuvchi
o ‘z soati bilan  0,5  yilni o
6
lchasa, yo‘ldoshdagi soat  qancha orqada qoladi?
Yechish:  Soat  yurishining  relya­
tivistik sekinlashuvi quyidagi ifoda
Berilgan:
-9
0
  = 7 ,9 * 0 % '=  7,9-10 
3
m / ;  
r
0
  = 0,5y  = 1,58 -10
7
s;
^  = i ^ i o :  = 2 , 4 3 . , 0 -  
с
 
3-1 0
8
т =
 А г - Д г п  = ?
yordam ida aniqlanadi:
* 
A 
тп 
A
t
  =
( i )
P
 
« 1
  lig in i  n a z a r d a   tu t ib
1
Y  
n i  q a to r g a   y o y is h
m um kin.
Dastlabki ikki had bilan chegaralanam iz
1
I