М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

Ÿ 0 ]- +

---

biologik jih a td a n hujayra m o d d a n in g y cm irilm ag an qism i: m. 
o — m ikro organizm lar.
B u yerda kekirilgan sxem a (xuddi t rasm dagi sxem aga o ‘xshab) 
organik iflosliklam i va yangi b io m assa vujudga kelishini tasvirlaydi. 
T o z a la n g a n suvda biologik jih a td a n o k sid lan m ag an m o d d a la r, 
asosan, erig a n h o latd a q oladi, c h u n k i kollo idlar v a e rim a y q o lgan
q o ‘s h im c h a m o d d alar sorbsiya tufayli p axtasim on b a lc h iq q a o ‘tib
ketadi.
A g ar ja ra y o n davom e ttirilsa , y a ’ni d astlabki o rg a n ik m o d d a
o k sid lan ib boMganidan keyin h a m m u h it sh aro itin i a c ro b h o la td a
q o ld irilsa , u h o ld a b a lc h iq d a g i h u jay ra m o d d a n in g e n d o g e n
o k s id la n is h ja ra y o n la ri s o d ir boM ib, s h u b ila n b i r v a q td a , 
a m m o n iy n itritla rg a a y lan a b o sh la y d i; bu ja ra y o n g a a v to tr o f
o ‘sim lik larn in g rivojlanishi y o rd a m beradi.
B iologik oksidlanish ja ra y o n in in g tezligi M o n o te n g la m a la r! 
asosida hisoblanadi.
Tozalash uchun yetarli kislorod miqdori jara y o n n in g oxirigacha 
o k sid lan ish (y a’ni CO^, H jO , N H jg a q a d a r), o rg a n ik m o d d a la r­
ning oksidlanishi, b a ’zi q o 's h im c h a la rn in g o ksidlanish i, a m m o n iy
az o tin in g nitratlarga aylanishi va to zalan g an suvda za x ira shaklid a 
kislorod qolishini n azarda tu tib hiso b lab topilishi k erak .
K o ‘p in cha qurilm alarda kislorod suvga havo puflash ap p aratlari 
y o rd a m id a kiritiladi. S h u n in g u c h u n m asalaning ik k in c h i to m o n i 
suvga beriladigan havo m iqdorini aniqlashdan iboratdir. L ekin toza 
yoki te x n ik kislorodni h iso b la sh u c h u n m oM jallangan b iolog ik
reak to rlard an foydalanilsa, h a v o n i hisoblashning keragi boM maydi. 
K o ‘p c h ilik siste m a la rd a s u v n in g a e ra tsiy a si a r a la s h tir g ic h la r
yordam ida amalga oshiriladi. B u holda aralashtirgich islilagan vaqtda 
sa rf boMgan elek tr energiya m iq d o ri asosida s a rf q ilin g a n k islorod
m iq d o rin i hisoblab topiladi.
B alch iq biom assaning h u ja y ra sintezi n atijasid a k a tta la s h ib
b o ra d i, b u n d a n tashqari, b a lc h iq hosil boMishi tu fay li sarflan ib
k etgan ifiosliklar massasi h iso b ig a h a m k o ‘p ayib b o ra d i, lekin 
suvni to zalo v c h i m e ta b o litla rn in g oksidlanishi va a jra lib ch iq ish i 
tufayli k am ayib boradi.

---

X I. 5. A n aerob jaray on lar
A n a e ro b ja ra y o n la r, y a ’ni kislorodsiz m u h itd a so d ir boMadi­
g a n b io lo g ik ja ra y o n la r s u v n i tozalash te x n o lo g iy a sid a keng 
qoM laniladi.
U la rn in g eng k o ‘p ta rq a lg a n turlari denitrifikatsiy a va m etan 
h o sil boM adigan (bijgMsh) h odisasidan iborat.
D e n itrifik a ts iy a ja r a y o n i q u yida k o ‘rsa tilg an o ‘z g a rish la r 
yigM ndisidan iborat:
Q aytarilgan o rganik m o d d a la r
+H OJ 
HO^' -> (X) ^ NHjOH
o k sid la n g a n o rganik m o d d a la r + N
2
.
B u la m i dissim ilatsion n itra t — reduksiya sistem asi d eb qarash 
m u m k in . Parallel ravishda assim ilatsion nitrat — reduksiya jarayo ni 
h a m so d ir boMadi:
NO3 -> NO2 ^ (X) -> NHjOH ->
D e n itrifik a tsiy a ja ra y o n id a oksidiovchi ro lin i x u d d i ae ro b
o k sid lan ish d ag i kabi k islo ro d bajaradi.
D enitrifikatsiyada ajralib chiqadigan energiya m iqdori kislorod 
b ila n o k sid lan ish v a q tid a a jra lib chiqadigan en e rg iy ad an k am ro q
boMadi. A gar kislorod b ila n oksidlanuvchi m odda sifatida glukoza 
ish la tila d ig a n boMsa, u n i k islo ro d bilan o k sid lan g an id a 2872 kJ 
energiya, denitrifikatsiyada esa 2386 kJ energiya chiqadi. Bu ayirm a 
k a tta e m a s, lek in suvda m aM um m iqdor erigan kislorod d en itrifi- 
k atsiy an i y o ‘q qilish u c h u n yetarlidir.
O q o v a suvlarda d enitrifikatsiyani am alga oshiruvchi b ir necha 
xil b a k te riy a la r m avjud. D e n itrifik atsiy an i am alga osh irish u c h u n
suvga m e ta n , m etil, sp irt, a ts e ta tla r q o ‘shilganida o q o v a suvlar 
x ilm a -x il o rg an ik m o d d a la r v a faol balchiq boM ganidan d en itrifi- 
k atsiya te z rivojlanadi.
D e n itrifik a to rla rn i faollash u c h u n organik m o d d a la r k o n se n ­
tra ts iy a la ri b ila n n itra tla r o ra sid a g i ayirm a, h a ro ra t, p H q iy m ati 
va b o s h q a o m illar ah a m iy a tg a ega. Jarayon tezligini quyidagi fo r­
m u la y o rd a m id a hiso b lab c h iq a rish m um kin:

---

R = [a F (M ) + b]lO'^<™>
B unda: F /M — organik m o d d a k o n sen tra tsiy a sin in g b a lc h iq
k o n sen tratsiy asig a nisbati R t — h a r o ra t k o ciïltsiy e n ti; t — lia ro - 
rat 0*C; a va b — koeffitsiyentlar.
O rg an ik m o d d ag a boMgan ta la b , m a sa la n , M o ‘rn id a m ctil 
spirt boMsa quyidagi form ula b ilan hiso b lan ad i:
M =
+ 1,14C,^_ + 0,67C o, + 
- P,
bu nda: 
n itra t, n itrit va m u v o zan a t h o la tid a g i
kislorod konsentratsiyalari, 
— b io m a ssa n in g o ‘sishi; 
— 
m odd ad ag i u g lero d fraksiyasi.
M etan hosil boMishi bilan b o ra d ig a n bijgMtish oqova suv iarn in g 
c h o ‘k m alarin i zararsizlash va b a r q a ro r q ilish d a asosiy u s u lla rd a n
biri h iso b lan ad i. A naerob bijgMtish m u ra k k a b va k o ‘p b o sq ic h li 
ja ra y o n la rd a n ib o rat; shu tu fay li d a s tla b k i o rg a n ik m o d d a la r 
b irm u n c h a so d d aro q birik m alarg a a y la n a d i, u larn in g k o ‘p g in a 
k o m p o n e n tla ri gazga v a e ritm a g a (b a lc h iq d ag i suyuqlikka) o ‘ta d i. 
A n a ero b bijg‘itish ikki b o sq ich d an ib o ra t ja ra y o n h iso b lan ad i.
B irin ch i b o sq ich id a fak u ltativ m ik ro o rg a n iz m la r g id ro liz va 
fe rm en tativ yem irilish o q ib atid a p a st m o le k u la r ogMrlikka eg a 
boM gan m o y k is lo ta la rg a , s p i r tl a r g a , k a r b o n a t a n g id r id g a , 
am iakka, vodorodga va boshqa m o d d alarg a aylanadi; asosan, (70% ) 
sirka kislota (15% ) propan k islota hosil boM adi, b o sh q a k islo ta la r 
ju d a oz m iqd o rlard a hosil boMadi. B u ja ra y o n n i am alga o sh iru v ch i 
(y etakchilik qiluvchi) b ak teriy alar k e n g koM am da o ‘z g a ru v c h a n
sharoitlarda ham am al qiladi. B akteriyalarning gcneratsiya dav om ati 
b ir n ec h a so a tn i ta la b qiladi.
Ikkinchi bosqichd a m etan hosil q ilu v c h i b ak teriy alar b irin c h i 
bosqichda hosil boMgan m ah su lo tlarn i, aso sa n , m etanga, k arb o n at 
angidridga va o z m iqdo rda hosil boM adigan gazlarga a y la n tira d i. 
Ikkinchi faza bakteriyalari o b lig ativ a n a e ro b b a k te riy a la r tu rig a

---

kiradi, u la r m u h it sh a ro itig a ju d a sezgir, bu yerda bakteriyalarning 
g eneratsiya ja ra y o n i b ir n e c h a soat d avom etadi.
M e ta n hosil boMish reaksiyasini q uyidagicha yozish m um kin:
C O
2
+