М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

I . 1 9 . V o d o r o d suind va su lfid la r
Vodorod sulfid — H,S palag‘da qolgan tuxum hidini esiatuvchi 
rangsiz gaz.

---

T abiatda uchrashi. H^S vulqon gazlarida, b a ’zi mineral buloq 
suvlarida uchraydi. U turli o'sim lik va hayvonot qoldiqlaridagi 
oltingugurtli organik m oddalarning chirishidan hosil b o ‘ladi. Ba’zi 
oqar suvlar, o ‘ralar va axlat uyum laridan q o ‘lansa hid kelishiga 
sabab uning tarkibida vodorod sulfldning borligidir.
Olinishi. V odorod sulfid oltingugurtni qizdirib tu rib , vodorod 
bilan bevosita biriktirib olinishi m um kin:
Lekin, odatda, tem ir (II) sulfidga suyultirilgan xlorid yoki 
sulfat kislota ta ’sir cttirish yo‘li bilan olinadi:
2HCI + FeS = F c C I, + H ,S
F i/ik x o ssaiari. Vodorod sulfid — asab sistem asiga zarar 
yetkazuvchi zah arli gaz. Shuning u c h u n vod oro d sulfid bilan 
qilinadigan ishlarni mo*rili shkafJa  yoki g erm etik bckîîadigan 
ashoblarda o ‘tkazish kcrak. Ishiab chiqarish binolarida vodorod 
sulfid m iqdori 
1
I, havoda ko‘pi bilan 
0 , 0 1
m g b o ‘lishiga ruxsat 
etiladi. Vodorod sultld suvda yaxshi eriydi. U ning suvdagi eritmasi 
vodorod sulßdii suv yoki sulfid kislota deyiladi. U kuchsiz kislota 
xossasiga ega.
Kimyoviy xossalari. Vodorod sulfid — suvga nisbatan beqaror 
birikm a. Q attiq qizdirilgan vodorod su llld oltingugurt bilan 
vodorodga deyarii to ‘liq ajraladi:
H,S = S +
G azsim on vodorod sulfid havoda ko ‘kish alanga berib yonib, 
oltingugurt (IV) oksidi va suv hosil qiladi:
2
H^S + 30^ =
2
SOj + 2 H p
Ki.slorod yetishmaganda oltingugurt bilan suv hosil boMadi:
2HjS + 
= 2S + 2V\p
Bu reaksiya sanoatda vodorod sulfiddan oltingugurt olishda 
foydalaniladi.
Vodorod sulfid — ancha kuchli qaytaruvchi. Eritm ada vodorod 
sulfid elektronlarini havo kislorodi m olekulalariga oson beradi:

---

H
2
S -
2
c - S + 
2
H^ I 
2
0 ^ + 4 0 = 2 0 “^ j i
Bu h o l d a v o d o r o d sulfid h av o kislorodi t a ’sirid a o ltin g u g u rtg a 
q a d a r o k sid la n a d i, n a tija d a v o d o r o d suifidli suv loyqaboM ib qoladi. 
R c a k s iy a n in g u m u m i y te n g la m a si:
2
H
2
S + O
2
-
2
S i +
2
Ï Î
2
0
K u c h s i z s u l f i d k i s l o t a i r va H S ‘ i o n l a r i g a b o s q i c h l i
dissotsilanadi:
H ^S 
H* + H S "
I b o sq ic h
I I S
+ S“ ^ 
II b o sq ish
L ining e r i t m a s i d a sullld io n la r ju d a k a m m i q d o r d a boMadi.
S u lfiillar. Ikki asosli sulfid kislota ikki q a t o r lu z — o ‘rta tu z
(sulfidlar) v a n o r d o n t u z (gidrosulildlar) hosil qiladi. M a s a la n , 
Na^S — n a l r i y s u lf id , N a l l S — n a triy g idrosulfid. G id r o s u lf id la r
suvda yaxshi e riy d i. I3a’zi s u lfid la m in g o ‘ziga xos rangi boMadi: 
C u S va P b S — q o r a , C d S — sariq, Z n S — o q , M n S — p u sh ti, 
S n — j i g a r r a n g va h o k a z o .
I. 2 0 . O U ingu g urt (IV ) oksid.
S u îfa t kislota
O k in g u g u it (IV ) oksid, bo sh q ach a aylganda, sulfid angidrid — 
odatdagi s h a r o i t d a o 'l k i r , b o ‘g ‘uvchi hidli, rangsiz g a / . 1 0 °C g ach a 
sovitilganda s u y u q lik k a aylnnadi. U poMal b a llo n la rd a suyuq h o ld a
s a q la n a d i. L a b o r a t o r i y a d a oltin g u g u rt (IV) oksid N a l l S O ^ bilan
I L S D , ni o ‘z a r o l a ’sir cttirilib oiinadi:
2 
4
2
N aIISO ,-!-H ,S O ,-N a^SC Y i-
2
S O , t +
2
li/:)
S h u n i n g d e k , C u ni k o n sc n trla n g a n M.^SO^ bilan birga qizdirish 
yoMi b ila n h a m o iin a d i.
C u +
- C u S O , + S O , t +

---

Sanoatda SO j pirit FeS, yoki rangli m etallarning oltingugurtli 
rudalarini (rux aldam asi ZnS, q o ‘rg‘osh in yaltiro g ‘i PbS va 
b o sh q alar) k uy dirg and a hosil b o 'la d l. B u n d a hosil boMgan 
oltingugurt (IV) oksidi SO^, asosan, oltingugurt (VI) oksid SO, 
va sulfat kislota olishda ishlatiladi.
Sulfat kislota. O ltinguguit (IV) oksid suvda yaxshi eriydi (1 
hajm suvda 20“C da 40 hajm SO , eriydi). B unda faqat suvdagi 
eritm adagina mavjud boMadigan sulfat kislota hosil boMadi:
S O
2
+ H
2
O 
H
2
S O
3
SO , ning suv bilan birikishi reaksiyasi q aytar reaksiyadir. 
Sulfat kislota kislotalarga xos barcha xcxssalarga cga. Masalan, critmada 
HjSOjbosqichli dissotsilanadi:
H
2
SO
3
H^ + II,S O J
HSO
3
+SO^“
U ikki asosli kislota boMgani uch u n ikki q a to r tuzlar — 
sulfidlar va gidrosulfidlar hosil qiladi. K islota ishqor bilan toMiq 
neytrallanganda sulfidlar hosil boMadi:
H ,S
0 3
+ 2N aO H - N aSO j + 2 H ,0
Ishqor kam boMganida kislotani toMiq ncytrallash uchun zarur 
m iqdordan kam roq gidrosulfidlar hosil boMadi:
H ,S O ,+ N aO H = N a H S O ,+ 2 H O
2 
3
4
Oltingugurt (IV) oksid kabi lijSO jV a uning tuzlari kuchli 
qaytaruvchi hisoblanadi. Bunda oltingugurtning oksidlanish damjasi 
ortadi. M asalan, i l,S
0
3
h atlo havo kislorodi ta ’sirida ham oson 
oksidlanib, sulfat kislotaga aylanadi:
211,SO
3
+ O, = 2H ,SO ,
H ,S
0
^ brom va K M n
0
_^ ta ’sirida yanada oson oksidlanadi:
+4
 
0
 
+6
H,S + "
0
3
+ B r ^ + H , 0 = H ,S 0^ + 2 H B r"‘;
♦•4
 
+6
5 1 l,S 0 ,0 + 2 K M n 0 = 2 1 I ,S 0 ,+ 2 M n S 0 ,+ K , S 0 + 2 f L 0
2
^
 
4
2
4
 
4
2
4
2

---

S " - 2 e = S ^
|1 
S ^ - 2 e = S"^ 
|5
Br^ + 2 e = 2Br~ 11 
+ 5e = 
12
O ltingugurt (IV ) oksid ko‘pgina m ikroorganizm lam i nobud 
qiladi. S hu sababli m og‘o r zamburugM arni y o 'q o tish u ch u n
yertoMalar, vino bochkalari va boshqalar oltingugurt (IV) oksid 
bilan dim lanadi. Bu oksiddan mevalarni tashish va saqlashda ham
foydalaniladi. Oltingugurt (IV) oksidning ko‘p miqdori HSO olish 
uchun sarflanadi.