М. X o d jit d in o V a, Л. Kizayev suv kimyosi va míkrobíologiya

I. 17. K islorod guruhchasi
Kislorod guruhchasiga 5 ta elem ent: kislorod, oltingugurt, 
seien, tellur va poloniy (radioaktiv elem ent) kiradi.
B ular D. 1. M endeleyev davriy sistemasi VI g u ru h in in g P 
elem entlaridir. Ularning um um iy nom i xalkogenlar boMib, “ ruda 
hosil qiluvchi” degan m a’noni bildiradi.
18
0
kislorod 
15,9994
16
S oltingugurt 
32,066
34
Se seleti
78,96
52
Fe tem ir
127,60
84
Po poloniy
208,9824
Kislorod va uning xossalari
T abiatda uchrashi. K islorod O , keng tarqalgan elem en t. U 
Yer p o ‘stlog‘i massasining 47,2 % ni tashkil etadi. U ning havodagi 
miqdori hajm jihatdan 20,95 % va massa jihaldan 23,15% ga teng. 
Kislorod suv, tog‘jinslari, ko'pchilik m inerallar va tu zlar tarkibiga 
kiradi, tirik organizmlnrni tashkil etuvchi oqsillar, yog‘lnr va 
uglevodlarda bo‘ladi.
Olinishi. Laboratoriya sharoitida kislorod natriy gidroksidning 
suvdagi eritm asini elektroliz qiiish (nikel elektrodlar), bertole 
tuzini (kaliy xlorit) qizdirib turib parchnlash yoki kaliy p e rm a n - 
ganatni qizdirib parchalash y o ‘li bilan olinadi:

---

K C IO
3
= 2KCI + 3 0 , t
2K M nO , = K ,M n O , + M nO , + 0 , t
4
2 
4
2 
2
S an o atd a kislorod suyuq havodan va suvni elektroliz qilishda 
v o d o ro d bilan birga oiinadi. Kislorod p o ‘lat balonlarda 15 M PA
(m egapaskal) bosim oslida saqlanadi va tashiladi.
F izik x o ssalari. K islorod rangsiz, ta'm siz va hidsiz gaz, 
h avodan biroz og‘ir. Suvda kam eriydi (1 I suvda 20*C da 31 ml 
kislorod eriydi) — 183“C da va 101, 325 KPa bosim da kislorod 
suyuq holatga o ‘tadi. Suyuq kislorod havorang tusli bo'lib, magnit 
m aydoniga tortiiadi. Tabiiy kislorod tarkibida uchta izotop 16 O 
(99,77% ), 17 O (0,04 %) va 18 O (0,20%) boMadi.
Kimyoviy xossalari. T ashqi elektron pog‘onasini to ‘!dirish 
uch u n kLslorodga 2 ta elektron yetishmaydi. Kislorod ularni shiddat 
bilan biriktirib olib, 2 oksidlanish darajasini namoyon qiladi. Lckin 
fto r bilan hosil qilgan b irikm alarida (OF^ va O^Fj) um um iy 
elektronlarjufl elektr m anfiy elem ent bolgan ilorga tom on siljigan. 
B u holda kislorodning oksidlanish darajasi mos ravishda +2 va + 1 
ga, ftorniki esa 
1
ga teng.
K islorod molekulasi — 2 atom dan tarkib topgan O^. U nda 
kim yoviy bog‘lanish — qutbsiz kovalent.
O zon molekulasi —• kislorodning 3 ta atom idan tarkib topgan 
Oj. U kislorod elem entining allotropik shakl o‘zgarishidir. Kislorod 
bilan ozon 
1
ta elem entning o ‘zidan hosil bo‘lganligiga qaram ay, 
ularning xossalari tu rlich a boMadi. Ozon — o ‘ziga xos hidli gaz. 
Organik moddalarni yemiradi. K o‘pchi!ik mctallarni, shu jumladan, 
o ltin va platinani ham oksidlaydi. U kislorodga nisbatan kuchli 
oksidlovchidir. M asalan, kaliy yodid eritmasidan yodni ajratib 
ch iq arad i, kislorod bilan esa bunday reaksiya sodir boMmaydi:
2 KJ + O
3
+ u p  = J, + 2K -'O H + O^
2
J “ -
2
e ^ J ;
O
3
+ 
2
e 
O
2
+ O“^
O zon oqartimvchi va dezinfeksiyalovchi xossaga ega.
K islorodning eng m u h im kimyoviy xossasi deyarli barcha 
elem entlar bilan oksidlar hosil qilish xususiyntidir. Bundn ko‘pchilik

---

moddalar bilan kislorod bevosita (ayniqsa, qizdirilganda) reaksiyaga 
kirishadi. M asalan,
2C a + O
2
= 2 C aO
Kislorod galogenlar, oUin va platin a bilan bevosita reaksiyaga 
kirishm aydi, ularning oksidlari bilvosita yoMlar bilan olinadi. 
M u ra k k a b m o d d a la r tu rli s h a r o itd a k islo ro d b ila n o ‘z a ro
ta ’sirlashadi. Bunda, asosan, oksidlar, ayrim hollarda esa oksidlar 
va oddiy m oddalar hosil bo‘ladi. M asalan,