Ma`deniyat taniw uzb

Globallashuv jarayonining milliy madaniyatlar rivojiga ta`siri. Madaniyat ekologiyasi. 
Ta`kidlanganidek. madaniyat, xususan milliy madaniyatlar rivoji o`bektiv jarayon. Bu 
jarayon o`z ichki qonuniyatlari asosida kechaveradi, Lekin, bu hodisa jamiyatdagi boshqa 
hodisalardan ayroholda emas, bog`liqliklikda, aloqadorlikda ruy beradi. Madaniyat tarraqiyotiga o`z 
ta`sirini o`tkazayotgan bundan hodisa bugungi kunda globallashuv jarayonidir.
Globallashuv (frantsuz Global - eng umumiy) atamasi birinchi bor 1983 yilda amerikalik 
olim T. Levitt tomonidan «Garvard biznes rev`yu” jurnalida Transmilliy korporatsiyalar (TIK) 
ishlab chiqaradigan mahsulot bozorlarining birlashuv jarayoni sifatida tilga olingan edi. Bu hodisani 
iqtisodchilar-moliyaviy globallashuv, TMK ning shakllanishi, jahon savdo aloqalarining 
mintaqalashuvi va jadallashuvi, siyosatchilar-transmilliylashuv jarayonini tezlashuvi dunyo 
mamlakatlarining o`zaro bog`liqligining kuchayishi sifatida talqin etsalar, sotsiologlar 
madaniyatinig unversallashuvi ta`sirida turli mamlakat va mintaqa halqlari turmush tarzini 
bir xillashuvi, deb izohlamoqdalar
“Falsafa” qomusiy lug`atida-globallashuv - o`z ko`lami, qamrovi jihatidan xilma-xil va 
butun er shariga, insoniyatga dahldor bo`lgan muammolardir, deb tavsiflanadi.
9
Bu avvallo, tabiat 
va inson o`rtasidagi munosabatlar muvozanati buzilishi - yadro urushi xavfi, ozon muammosi 
ekologiya, aholining nazoratisiz migratsiyasi, xomashyo taqchilligi, ishsizlik, bedavo kasalliklarni 
ko`payishi, texnik falokatlar turli ko`rinishdagi zo`ravonlik va bosqinchilik, jinoyat va 
giyohvandlik, halqaro terrorizm, ma`naviy – axloqiy tubanlashuv, tanazzul ko`rinishlari. Bu 
muammolarni har biriga bugun umuminsoniyat, kelajak nazaridan qaramoq, umumiy manfaatlar 
yo`lida ularning echimini topmoq lozim bo`layapti. Keyin kech bo`ladi. O`z vaqtida Orolni 
qurishiga mintaqa muammosi, deb qaraldi va unga etarli e`tibor berilmadi. Bugun undan ko`tarilgan 
tuzlar Antiartidagacha etib bormoqda. Kurrai zamindagi o`rmon, yoqilg`i, ichimlik, suv zahiralari 
tejamsiz foydalanilsa qachongacha etadi? Xususan, insoniylik qiyofasidan chiqa boshlagan 
ma`naviy – axloqiy hayot ko`rinishlari: giyohvandlik, fohishabozlik, bir jinsdagi jinslar nikohi, 
odam savdosi, behayo va beparda yashash tarzi Odamzod taqdirining o`zini gumonlashtirib 
qo`ymoqda.
Demak, globallashuv jarayoni – iqtisodiy – texnik taraqqiyot, boshqaruv tizimi, siyosiy – 
huquqiy qadriyatlar, turmush tarzining barcha jabhalarini qamrab olayotgan texnologik jarayongina 
emas, turli kuch guruhlar manfaati nazaridan, xilma- xil vositalar yordamida ma`naviy - axloqiy 
ta`sir, g`oyaviy ustvorlikka erishishga intilish hamdir. 
Bir millat, mamlakat erishgan yutuq kashfiyotlarga boshqalari ham kezi kelib erishishi, 
yohud uni jahoniy kadriyat tarzida o`zlashtirilishi tadrijiy xol. Lekin, u tabiiy, ijtimoiy ehtiyoj 
mezonida bo`lgani maqul va maqsadga muvofiq. G`azal – Sharq, bobolarimiz mulki bo`lganligi 
ayon. Ammo, bu bebaho mulk ta`siridan Geyne, Gyote, Pushkin, eseninlar chetda qolmadi. 
Bobomiz Beruniy, Gomer merosni, lotin falsafasi javohirlarini sanskritdek egalladi. Bu hali 
globallashuv emas edi.
Ijtimoiy taraqqiyot ko`lamini Misr ehromlariga mengzasak, bugungi avlod uning eng yuqori 
bosqichlarida turibdi va turli mintaqalardagi xalqlarning siyosiy – huquqiy, ijtimoiy – iqtisodiy, 
moddiy – texnik, madaniy – ma`naviy jihatlarida tafovutlardan ko`ra umumiy belgilar, tomonlar 
ustvorlik qilmoqda. Bu jarayon cheksiz, chegarasiz tarzda jadallashmoqda. Globallashuv uchun 
geografik, mintaqaviy, siyosiy – davlat sarhadlari mavjud emas. U rivojlangan va rivojlanayotgan 
mamlakatlarni bir yo`sinda o`z girdobiga olaveradi. Biroq, uning oqibatlari, ta`sir ko`lami 
rivojlanishning turli bosqichlarida turgan mintaqa, xalqlar uchun bir xil kechmaydi. Dunyoning 70 
% xududida dollari aylanayotgan AQSh, yiliga yalpi ichki mahsulotni 11-13 % hajmida berayotgan 
Xitoy bilan endigina tsivilizatsiya yo`liga o`tgan Afrika, Lotin Amerikasi mamalakatlari uchun 
uning ta`siri, oqibatlari turlicha. Ayniqsa, hali o`zini o`nglab ulgurmagan – rivojlanayotgan 
9
Фалсафа, қомусий луғат. Тошкент- 2004 йил, 95 бет 

---

33 
mamlakatlar uchun uning natijasi salbiyligi, shubhasiz. Moddiy – texnik yordam, molyaviy ko`mak, 
texnika va texnologiya yutuqlari, jahon tajribasidan foydalanish, bu mamlakatlarni rivojlanishiga 
madad – ijobiy hodisa. Tor manfaatlar negizidagi moddiy–texnik yordam va bitimlar kichik 
davlatlarni rivojlanishni oldingi saflarida borayotgan davlatlarga qaramlikka olib kelmasligi lozim. 
Bir tomonlama iqtisodiy ustunlik, harbiy-siyosiy zo`ravonlik (Afg`oniston va Iroqdagi 
“demokratik” tartiblar) millat ma`naviyati va madaniyatining emirilishi (Iroqdagi asriy obidalar, 
kutubxona, muzeylarni vayron etilishi, yodgorliklarni talon – taroj etilishi) tub joy aholi 
“milliyligi”ning yo`qolishiga olib kelishi mumkin. Afrika, Lotin Amerikasidagi qator 
malakatlarning teleradio dasturlari, kitob, gazeta nashrlari asosan xorij til va alifbosida yo`lga 
qo`yilgan. Mazkur yurt odamlari o`z milliy tili, udum – an`analaridan mahrumlik chegarasida. Bu 
degani – evropa ittifoqimi yohud boshqa biron-bir iqtisodiy – siyosiy uyushma milliyatga daxl 
etmasligi lozim. Ta`kidlaganidek, iqtisodiy – texnik xamkorlik, invistitsiyalar oz sonli millatlarning 
umumiy rivojiga turtki berar, ammo ma`naviy kemtiklikka yuz tutsa bu millatning o`zligini 
yo`qolishiga olib keladi. Ma`naviy qaramlik ertami – kech har qanday mustaqillikni yo`qqa 
chiqaradi. 
Yaponlarni yapon qilgan - bu o`zlarini tashqi ta`sir, tazyiqdan asray bilgani, Mustaqillik 
negizi deb milliy ahloqqa tayanganligi, yagona millat – Vatan tuyg`usidir. Jahonga dahldor 
bo`lishiga qaramay, hamon ularda milliy til, milliy ruhiyat, milliy madaniyat rusum–odatlari 
ustivor. Har qanday qadriyatga ular milliyat, milliy manfaat nazaridan yondashadilar.
Ta`kidlash lozimki, Mustaqill O`zbekistonni dunyo hamjamiyati tan olibgina qolmay, 
ehtirom bilan uning tajribasidan ham foydalanmoqda. O`z vaqtida boshboshdoqlik bag`rida 
yashagan Rossiyada keyingi yillarda derjavnost`, dostatok, duxovnost` tushuncha, mezonlari 
faoliyatga asos qilib olindi. Bu degani, O`zbekitsonning kelajagi buyuk davlat, farovonlik, 
ma`naviy yuksalish yo`li tajribasidir. Yoxud ta`limning sifat tizimi bilan bog`liq islohotlarni ham 
yurtimiz birinchi bo`lib boshlab berdi. Xatto AQShda bu jarayon bizdan keyin boshlandi. Bugun 
uni Rossiya hayotga tadbiq etmoqda. Demak, siyosat, o`zaro hamkorlikda bir tomonlama emas, 
ikki, yohud ko`ptomonlama manfaatlar uyg`unligi bo`lmog`i lozim. Shundagina milliy ma`naviyat, 
madaniyat rahna ko`rmaydi. 
Ma`lumotlarga ko`ra aloqa vositasi sifatida nutq 500 ming yillardan buyon, yozuv 5 ming, 
kitob nashri 500 yil, teleko`rsatuvlar 60 yil, zamonaviy axborot vositalari 10-20 yildan buyon amal 
qilishiga qaramay, texnologik jarayon, ularni ta`sir imkoniyati va qamrovi jihatidan oldingi saflarga 
olib chiqdi. 
XX asr oxiri - XXI asr tom ma`noda axborot asri bo`lib qoldi. Aloqaning zamonaviy 
vositalari, ularning kompyuterlashtirilishi, elektron pochta, elektron kutubxona, internet, kosmik 
aloqa tizimining texnik imkoniyatlari axborot almashinuvini tig`izlashtirib yubordi. Dunyoning 
istagan nuqtasidagi u yoki bu voqeani, holatni o`sha zahoti ko`rish, aytilgan gap nihoyalanmay 
eshitish mumkin bo`lib qoldi. Bu umuman yaxshi. Lekin, bu axborot kim tomonidan, qaysi maqsad 
va talqin ruhida berilayotibdi, u kimga qaratilgan, mo`ljallangan, qanday qabul qilinadi, bu ham 
ikkinchi darajali holat emas. Axborotlar ortida muayan xulosa, faoliyat yotadi. Abdulla Qahhor 
aytganlaridek: “So`rash uchun ham bilish kerak”. Teleradio axborotlari, internet xabarlarini pala-
partish qabulqilmaslik lozim. Teleekranlarni to`ldirib, ekrandan chiqib ketayotgan zo`ravonlik, 
fahsh, mehr-muruvvatsizlikka yo`yilgan behayo, yalong`och filmlar, do`konlarda taxlanib yotgan 
videotasmalar ularga monand yartilayotgan kliplar odamlar ruhiyatiga salbiy ta`sir ko`rsatmasligi 
mumkin emas. 
“Hozir jahonning olis bir burchagida qandaydir bir voqea sodir bo`lsa, - degan edi 
I.A.Karimov, - zum o`tmay butun dunyoga ma`lum bo`ladi… Bizdan uzoq -uzoq mamlakatlar 
hududlarida ro`y berayotgan yaxshi va yomon ishlar, ularning ta`siri ham hayotimizga yashin 
tezligida bizdan so`rab netib o`tirmasdan kirib kelaveradi. Zamonaviy axborot maydonidagi 
harakatlar shunchalar tig`iz, shunchalar tezkorki, endi ilgarigidek, ha, bu voqea bizdan juda olisda 
yuz berdi. Uning bizga aloqasi yo`q, deb beparvo o`tirib bo`lmaydi”
10
. Demak, globallashuv 
ob`ektiv jarayon. Uning ta`siri va oqibatlari u yoki bu mamalakatning rivojlanish darajasi, 
10
И.А.Каримов, Жамиятимиз мафкураси халқни-халқ, митллатни-миллат қилишга хизмат этсин, Т.: 1998 й., 9-
бет. 

---

34 
mafkuraviy muhofaza imkoniyatlari, imunitetiga bog`liq. 
Madaniyat ijtimoiy munosabatlarning tarkibiy qismi sifatida iqtisodiy, siyosiy hayotda 
kechayotgan o`zgarish, talab, mezonlardan chetda qolmaydi. Bu o`zgarishlar jamiyatning g`oyaviy - 
siyosiy, diniy - axloqiy, ilmiy - falsafiy, badiiy - musiqiy hayotida, eng muhimi inson tarbiyasida 
o`z ifodasini topdi.
Rivojlangan mamlakatlarda o`zlarida ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotlari bilan 
rivojlanayotgan mamlakatlar bozorini to`ldiribgina qolmay, geosiyosat yo`nalishida - bu millat, 
xalqlar ruhiyati, madaniyatiga ta`sir o`tkazishga, ularning turmush tarzini, ongi - shuuriga, ularning 
milliy-udum, an`analariga zid “g`oyalar”, “qadriyatlar”ni singdirishga harakat qilmoqda. Ma`lum 
ma`noda bunga erishmoqda ham. 
Vaholanki, har qanday milliy-madaniy taraqqiyotning o`zligi, o`ziga xosligi: tarixiy-vertikal 
rivojlanishi, meros, milliy qadriyatlarini asrab, uni umuminsoniy madaniyat negizida boyitib, 
avlodlarga qoldirish sanaladi.
Firklar xulosasi shundaki, globallashuv ijtimoiy-tarixiy hodisa bo`lib: birinchidan, u 
insoniyat taraqqiyotining avvalgi bochqichida ham lokal tarzda (Sharq va G`arb muloqoti: fan-
texnika yutuqlari, ishlab chiqarish, me`morchilik tajribasi, siyosiy boshqaruv, qonunchilik malakasi, 
musavvirlik va musiqa v.b) amal qilgan ob`ektiv jarayon: ikkinchidan, u evolyutsion-tadrijiy 
kechadigan holat-insoniyat taraqqiyotining ilgargi bosqichlaridan (vertikal rivojlanish) turli 
mintaqalardagi (gorizantal muloqat) rivojlanish yutuqlarini davr, zamon ruhiga monand 
o`zlashtiradi, bu qadriyatlarni takomillashtiradi, boyitadi: uchinchidan mohiyatan, globallashuv-
tabiiy, qonuniy jarayon, lekin muayan kuch (istilochilik), bosqinchilik (mustamlakachilik), 
zo`ravonlik (fashizm, terrorizm) ko`rinishlarida ham namoyon bo`lishi mumkin: Shubhasiz, bunda 
u ijobiy oqibat bilan yakunlanmaydi. I.A.Karimov aytganlaridek: «Haqiqatni anglash uchun 
dunyoda faqat bitta sinalgan uslub bor. Solishtirish kerak. Qiyoslash kerak”. 
Shu o`rinda o`quvchi «Ekologik madaniyat” bilan “Madaniyat ekologiyasi” 
tushunchalarini chalkashtirmasliklarini istar edik. “Ekologik madaniyat” - madaniyat hodisasining 
muhim elementi, jamiyat va madaniyat rivojlanishining asosiy shartlaridan biri va vositasi. Jamiyat 
tsivilizatsiya bosqichiga ko`tarilgan paytdan e`tiboran ekologik madaniyatga e`tibor kuchaydi. 
Inson tabiatni mafaatlari uchun o`zlashtirish va o`zgartirishi yo`lidan borar ekan, bu jarayon 
hamisha ijobiy oqibatlarga olib kelavermasligini anglay boshladi. Xomashyo olish, qurilish 
maqsadlarida tog`, dengiz va o`rmon zamonlaridagi behad o`zgarishlar (sug`orish tizimlari va 
sun`iy suv havzalarini yaratish, koinotni o`zlashtirish v.b.) salbiy oqibatlarni keltirib chiqara 
boshladi. Demak, “ekologik madaniyat”-“tabiat-jamiyat-inson” munosabatlarida tabiiy-jug`rofiy 
muhitni asrash, uning boyliklariga ongli, rejali yondashish, tabiatni axloqiy, huquqiy mezonlar 
asosida ijtimoiy-insoniy extiyoj nazaridan muhofaza etish, asrashdir. 
“Madaniyat ekologiyasi” “ekologik madaniyat”dan kengroq tushuncha. Bu, insoniyat, 
tsivilizatsiya tomonidan ming yillar mobaynida yaratilgan moddiy, ma`naviy boyliklar, 
qadriyatlarni tajavuzkor kuch, g`oya, tahdidlardan asrash, keyingi avlodlarga meros tarzda 
o`tkazishdir. Bu har bir davr, insoniyatni turli bosqichlarida erishilgan milliy mintaqaviy 
madaniyatlarining rivojlanish xususiyatlari, faoliyat usulllarini asrash demakdir. Madaniyatga 
taxdid, madaniyat tanazuli-insoniyat barqarorligi, mavjudligining fojiasidir. 
Jahon madaniyati mohiyati, shakllanishi, rivojlanishi, avloddan avlodga uzatilish jarayoni, 
funktsional maqsadi inson va uning faoliyati bilan bog`liq. U o`zining ifoda shakllari, tarmoqlari 
tiplariga qaramay yaxlit, bir butunlikda insoniyat madaniyati sifatida amal qiladi. U quyidan 
yuqoriga, oddiydan murakkab sari takomillashish jarayonini anglatadi. U makon va zamonda bir 
zayilda, bir nuqtada, bir maqomda turmaydi.Uning nafaqat mavjudlik elementlari, turlari, tiplari 
yonma-yon mavjud bo`lishi, yohud almashinishi mumkin. Qadimgi Yunoniston madaniyati bilan 
bir zamonda yashagan, ammo bir-biridan farqli boshqa mintaqa madaniyatlarini eslang. Yohud,
hozirgi sharoitda dunyoning turli madaniyatlarni ko`z oldingizga keltiring. Bu madaniyatlarni 
rivojlanish darajasi, miqyosi, ta`sir ko`lami jihatidan yagona shaklga jamlash, bir maqomda
baholash mumkin emas. 
Hamonki, madaniyat muttasil rivojlanishda ekan, uning tarixiy rivojlanish bosqichlari, 
davrlari (m: G`arbiy-Janubiy evropa, Shimoliy Afrikaga xos Qadimgi dunyo, O`rta asr 
madaniyatlari) barcha mintaqalarga bir xil mos kelavermaydi. Lekin u vaqt e`tibori bilan boshqa

---

35 
makonda, masalan, evropa yohud Osiyoda albatta o`ziga xos takrorlanadi. Bir-biridan makon va 
zamonda muayan masofada bo`lgan ayrim xalqlarning tili, axloqi, dinida, madaniyat yaratilishining 
shakl va uslublarida o`xshash jihatlari ham bo`lishi mumkin. 
Demak, madaniyatlar o`z tiplari, shakllaridan qat`iy nazar shakllanishi, rivojlanishining tub 
tomirlari jihatidan (insonning tabiiy, sotsial ehtiyoji, maqsadga yo`naltirilgan faoliyati, o`zligini 
anglash) bir butunlikni-jahon madaniyatini, umuminsoniyt madaniy merosini yaratilish, 
takomillashish jarayonini anglatadi.
Madaniyat taraqqiyoti to`ppa-to`g`ri yo`l emas. Uning tarmoqlari, shakllarida turli 
davrlarda, bosqichlarda turg`unlik, hatto tanazzul holatlari ham bo`ladi. Madaniyatda 
shakllanayotgan yangi elementlar eskisiga to`la muvofiq kelmasligi, yohud ma`naviy meros 
sifatida undan to`laqonli foydalanmasligi mumkin (eski mafkura jamiyatda yot konturkul`tura-
nashavandlik v.b.)
Jahon madaniyatiga xos xususiyat - hamisha tadrijiy holda quyidan yuqoriga rivojlanishdir. 
Qulay geografik iqlimiy sharoitga, iqtisodiy tizim ayrim xalq, mintaqa madaniyatlarini sur`atli 
rivojlanishini belgilasa, boshqa hududlarda aks holat madaniyat rivojini suslashtirishi ham mumkin. 
(ayniqsa, bu hududlar boshqa tsivilizatsiyalardan uzilib qolsa yohud tabiiy falokat, sotsial zug`um-
fojealar girdobida qolsa). 
Madaniyatlar rivojlanishida tashqi ta`sir, yordam, boshqa madaniyatlar yutug`idan 
foydalanish muhim rol o`ynashi mumkin degan mulohazalarga (F.Grebner) L.Morgan, E.Taylor 
kabi qadimshunosliklar har bir madaniyat o`z ichki impulsi, imkoniyatlari asosida rivojlanadi, 
degan xulosani qarshi qo`yadilar. Bu ayni to`g`ri xulosa. Aks xolda madaniyatni faqat ayrim 
tanlangan, elatlar, qavmlar yaratadi va yaratgan degan bir tomonlama qarash yuzaga keladi. Bu esa 
jahon madaniyati mohiyati va qimmatiga ziddir. Har bir madaniyat jahon madaniyati guldastasida
o`z rangi, bo`yiga ega bo`lgan xos madaniyat ( Dezami) u siz bejirim guldastasi bo`lishi mumki 
emas. Volter, Gerder nazarida jahon tarixi-madaniyatlar tarixi, demak. Yagona tarixsiz yaxlit jahon 
madaniyati ham bo`lmaydi.

---

36