Макроиљтисодий мувозанат назарияси(Дж. Кейнс)


-МАВЗУ. МЕРКАНТИЛИЗМ ВА ЂАРБ ДАВЛАТЛАРИДА КЛАССИК ИЉТИСОДИЙ МАКТАБНИНГ ВУЖУДГА КЕЛИШИ


Download 488 Kb.
bet11/63
Sana13.01.2023
Hajmi488 Kb.
#1092127
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   63
Bog'liq
ИЉТИСОДИЙ ТАЪЛИМОТЛАР ТАРИХИ

2-МАВЗУ. МЕРКАНТИЛИЗМ ВА ЂАРБ ДАВЛАТЛАРИДА КЛАССИК ИЉТИСОДИЙ МАКТАБНИНГ ВУЖУДГА КЕЛИШИ


РЕЖА:

  1. Меркантилизмнинг вужудга келиши, мазмуни, ижтимоий - иљтисодий асослари ва тарихий таљдири.

  2. Классик (мумтоз) иљтисодий мактабнинг пайдо бўлишининг тарихий шарт-шароитлари.

  3. Физиократизм иљтисодий таълимоти.



2.1. Меркантилизмнинг вужудга келиши, мазмуни, ижтимоий-иљтисодий асослари ва тарихий таљдири.
Юљорида кўриб ўтилган биринчи мавзуда бойликнинг ќалљ моддий фаровонлигининг асоси мехнат, ер, дехљончилик, чорвачилик ва ќунармандчилик деб уни ќар томонлама асослаб келинди, лекин XV асрга келиб аќвол кескин ўзгарди. Аввало феодал тузимнинг емирилиши, товар - пул муносабатларининг ўсиши, фан ва маданиятнинг ривожи, айниљса янги ерларнинг очилиши, буюк географик кашфиётлар, мустамлакачилик тузимининг пайдо бўлиши, айниљса савдо - сотиљнинг ривожланиши, бошља янги таълимотнинг пайдо бўлишига сабаб бўлди, ноэквивалент савдо туфайли метрополия колониялари ќисобига бељиёс бойиди. Ана шу ўзгаришлар асосида иљтисодий таълимотларда меркантилизм вужудга келди.
"Меркантилизм" сўзи италиянча бўлиб, савдогар деган маънони билдиради. Меркантилизм синфий жиќатдан савдо капиталини ќимоя љилади. Европада олтин ва кумушнинг етишмаслиги, Ќиндистонда нодир металлар кўп деган миш - миш гаплар кишиларни бойлик маконларини излаб топишга оталантирди.
Пул вазифасини бажарган нодир металлар, уларнинг оќанграбо кучи - људрати ќаммани оёљља турђазди, инсонни ўйлашга, ихтиролар љилиш ќаракатига ундади. Ољибатда, улар сув орљали кемаларда хавфли йўлга отланди, хариталар тузилди, компас кашф этилди. Шунинг натижаси ўларољ меркантилизм сиёсати ќам ишлаб чиљилди, унинг бош вазифаси давлатга кўпрољ олтин ва кумуш келтириш деб ќисобланди. Бу даврда пул сифатида љимматбаќо металлар: олтин ва кумуш ишлатилган, шу сабабли олтин ва кумуш заќираларини кўпайтириш борасида маълум иљтисодий сиёсатлар ишлаб чиљилди.
1492 йилда португалиялик Христофор Колумб тасодиф туфайли Америка љитъасини очди. Лекин бу љитъанинг номи бошља бир денгизчи - Америго Веспуччи номига љўйилди, аммо бу љитъадаги бир давлатга Колумбия номи берилди. Ќиндистонни љидириш давом этиб, 1498 йилда Васко да Гама Ќиндистонга олиб борувчи биринчи денгиз йўлини кашф этди. Магеллан бутун дунё бўйлаб саёхатга чиљиб, янги ерлар, ороллар кашф этди ва улар љисља ваљт ичида Европа давлатларининг мустамлакасига айланди. Кўплаб олтин ва кумуш конлари очилди. Янги хом ашё манбалари очилиб, Европага пахта, тамаки, кофе, какао келтирила бошланди. Капитализмнинг шаклланиши ва ривожи учун капиталнинг дастлабки жамђариш жараёни кучайди, унга љулай имконият яратилди. Савдо-сотиљ ривожланди, савдо компанияларининг роли бељиёс ўсди. Меркантилизм ривожида икки даврни алоќида ажратиш мумкин:
1. Илк меркантилизм ёки монетаризм (XV-XVI)
2. Ривожланган меркантилизм (ёки мануфактура даври)
Биринчи давр монетар, яъни олтин ва кумуш пуллар тўплаш даври ќисобланади. Бунда пул баланси сиёсати олиб борилган. Љимматбаќо металларни ташљарига олиб чиљиш ман этилган. Савдогарларга олиб чиљилган товарнинг бир љисмига пул (олтин) олиб келиш мажбурияти юклатилган.
Меркантилизм иљтисодий сиёсатида: мамлакат ва давлат ќазинасини имкони борича нодир металларни (олтин, кумуш, зар, дур) кўпрољ тўплаш; назария ва таълимотда: савдо, пул обороти, яъни муомила асосида иљтисодий љонуниятларни излаб топиш; шу давлатларда савдо капиталининг асосий тамойили - љимматрољ сотиш учун сотиб олиш, фарљига сариљ метал шаклида фойда олиш. Фойда фаљат ишлаб чиљаришда эмас, балки савдо йўли билан ќам юзага келишини исботлашдан иборат. Чет элларга кўпрољ чиљариш, улардан камрољ олиш сиёсати давлат сиёсатига айланди.
Меркантилистларнинг илмий дунёљарашининг етакчи тамойиллари љуйидагилар: олтин ва бошља љимматбаќо металлар бойликнинг асоси сифатида љаралади, мамлакатга олтин ва бошља нодир металларни ољиб келиши учун ташљи савдони тартибга солиш, арзон хом ашёни импорт љилиш йўли билан саноатни љўллаб - љувватлаш; протекционизм сиёсатидан фойдаланиш; иш ќаљини паст даражада ушлаб туриш, актив савдо баланси бўлишга эришиш;
Мануфактуранинг ривожланиши, мамлакатлардан келтирилган арзон, кўп ва сифатли хом ашё ќисобига рўй берди. Ноэквивалент алмашув ољибатида метрополия бойиб борган. Англия ўзидан 120 марта катта бўлган ерларни колонияга айлантирган ва улардан усталик билан фойдаланган.
Илк меркантилизм даврида олтин чаљалар атайлаб ишдан чиљарилган, фаљат ички савдо оборотини олиб бориш учун мумкин бўлган. Бу сиёсатнинг муќим номаёндалари Англияда У.Стадфорд, Италияда Т.Скаруффилардир. Ривожланган меркантилизм XVI асрнинг иккинчи ярмида пайдо бўлди ва XVII асрнинг ўрталарида асосан Англияда авж олди. Унинг асосий мафкурачиси Томас Манн (1571-1641) эди. Унинг фикрича, пул ташљи савдо оборотида бошланђич пунктни ташкил этади, яъни П-Т-П. Т.Манннинг фикрича, ќар бир савдогар капиталист ўз пулини маълум фойда олиш учун оборотга љўяди ва шу йўл билан бойийди.
Савдо балансини ошириш учун ишлаб чиљариш харажатларини камайтиришга эътибор берилди, бунда биринчи навбатда ишчиларни иш ќаљини чеклаш ва умуман ќалљни турмуш даражасини пасайтириш керак деб топилди.
Томас Манннинг ёзишича: "Мўл - кўлчилик ва куч ќалљни љанчалик бузса, эќтиётсиз љилиб љўйса, љашшољлик ва мухтожлик уни шунчалик аљлли ва мехнатсевар љилади" - дейди.
XV-XVII асрларда меркантилизм ђоялари Европанинг деярли барча мамлакатларида хукм сурар эди. Францияда бу ђоя XVIII асрнинг иккинчи ярмида молия вазири Кольбер томонидан ривожлантирилди. Францияда судхўрликни ривожланиши шу сиёсат билан бођлиљ бўлиб миллий хусусият касб этади. (П-П). Италияда меркантилизм "пул", "чаља" тарзида номаён бўлди.
Меркантилизмнинг иљтисодий ђоялари ва унинг назарий асослари Англияда ишлаб чиљилди. Корхона ва айниљса давлат миљёсида бойлик тезрољ кўпайиши учун нима љилиш мумкин ва зарур? Меркантилистлар шу саволларга жавоб беришга уринадилар. Давр таљазоси билан саноат ќали феодалистик шаклда эди ва саноат капитали ќали етакчи эмас, асосий капитал савдода тўпланади. Миллий бойликка асосан ва кўпрољ савдо капитали сифатида љаралган ва асосий иљтисодий категория алмашув љийматига катта эътибор берилган. Меркантилистлар љийматнинг мехнат назариясини ривожлантирадилар. Уларнинг фикрича, капиталнинг ўсиши, жамђарилиши алмашув туфайли, ташљи савдо туфайли рўй берди - дейдилар.
Меркантилизм бу даврда ќалљ манфаатидан йирољ сиёсатни олиб бораётганлиги очиљ маълум бўлиб љолди. Меркантилизм таълимот сифатида, иљтисодий сиёсатдаги йўналиш сифатида ќам турлича эскираётган феодал муносабатларга љарама - љарши ва янгича буржуазиянинг љулаши орљали ўз даври учун прогрессив бўлган илк капитализмнинг шаклланишига яхши имконият яратди. Аммо Францияда Людовик XIV ва Кольберт томонидан мануфактурани кўпайтириш усули миллат саноатни ривожланиши учун эмас абсалютизмни мустахкамлаш, љиролни ќимоялашга љаратилган.
Меркантилизм билан бирга сиёсий иљтисод тушинчаси ќам кириб келди. Бу тушинча франциялик Антуан Монкретьен Сьер де Ваттевиль томонидан киритилди. (1565-1621). У 1615 йилда "Сиёсий иљтисод трактати" китобини ёзди.
Англияда љишлољ хўжалиги ва саноатда капиталистик ўзгаришлар эрта амалга ошган ва бунга меркантилизм ќам ёрдам берган бўлса, Францияда янги меркантилизм сиёсати хукумат аъзоси, Молия вазири Жон Батист Кольберт (1619-1683) томонидан олиб борилган. Бу сиёсат кольбертизм деб аталган. Кольберт асосий эътиборни саноатга љаратди ва аграр соќани деярли эътиборга олмади.
Меркантилистлар биринчи марта бойлик сифатида истеъмол љийматни эмас, балки алмашув љийматни љабул љилдилар. Улар бойликни пул билан тенглаштириб љўпол, шу билан бирга содда љилиб буржуа ишлаб чиљаришнинг сирини уни алмашув љийматга тобе эканлигини очиб љўйдилар. XVIII аср охирида меркантилизм иљтисодий таълимот йўналиши сифатида тарих санасидан тушди. Саноат инљилоби шароитида бу таълимот ва унга асосланган сиёсат ќаёт талабига жавоб бермай љўйди.
Бу таълимотнинг хатоларини классик мактаб вакиллари, ќатто айрим меркантилистлар тан олган.
Ўша даврдаги (ва ќозири) олимларнинг фикрича, мамлакат бойлиги олтин ва кумуш заќираларидангина иборат бўлмай, ер, љурилиш ва бошља кўплаб истеъмол молларидан иборатдир. Масалан, В.Петти Англиянинг XVIII аср охиридаги пул миљдорига баќо бериб, бу пуллар барча мулкнинг 3 фоизидан камрољ эканлигини исботлаб берди. Актив савдо баланси фаљат ваљтинча самара беради. 1630 йилда Т.Манннинг ўзи ќам мамлакатга љимматбаќо металларнинг ољиб келишини ва "љимматрољ сотиш, арзонрољ олиш" доктиринаси мамлакатнинг ўзига љарши эканлигини тушинди.
Таниљли инглиз иљтисодчилари Р.Кантильон (1680-1734) ва Д.Юм (1711-1776)лар ќам меркантилистлар ђоясининг нотўђри эканлигини исботлаб бердилар. Алоќида мамлакатда ќар бир љўшимча олтин љазиб олиш ќажмлари бошља мамлакатларга нисбатан ички баќолар даражасини оширади.
Импортнинг экспортдан ортиљчалиги ољибатида олтиннинг ољиб кетиши билан љопланиши керак. Меркантилистларнинг ђояларини амалда жорий љилиш љандай ољибатларга олиб келиши мумкинлигини Жон Ло тарихий тажрибаси мисолида кўришимиз мумкин.
Меркантилист Жон Ло (1671-1729) ўзининг "пул савдони рађбарлантиради" деган асосий ђоя билан љођоз пулларни юљори даражага кўтарган ва 1705 йилда унинг "Пул ва савдо тахлили" асарида "....бахоларда фойда ќиссасини оширишга давъат этиш, ...пулнинг кўпайиши ќозирги ўзига тўљ одамларни тадбиркорликка жалб этади" деган фикрлар айтилган бўлиб нотўђри, илмий жиќатдан асосланмаган фикр билан инсонларни гангитади. Унинг ќаёти тўђрисида "Инфляциянинг отаси", "Кредит сеќргари", "Банкир Лонинг ђаройиб ќаёти" каби турли китоблар чоп этилган.
Жон Ло Шотландиянинг Эдинбург шаќрида заргар оиласида туђилди. Лондонда у банк ишларини яхши ўрганиб 1494 йилда биринчи банкини юзага келтиради.
Жон Лонинг ђояси љуйидагилардан иборат: Иљтисодий равнаљнинг калити мамлакатда пул мўл - кўллигидир, чунки пулнинг кўплиги ердан, ишчи кучидан ва тадбиркор маќоратидан тўла фойдаланишни таъминлайди, лекин у метал пулларни эмас кредит, банк томонидан чиљарилган пулларни љўллаб - љувватлайди.
Шотландия парламенти Жон Лонинг банк тузиш лойиќасини рад этади. Аммо Франция љабул љилади. 1716 йилда унинг раќномолигида хусусий акционерлик банки тузилади. У муваффаљият билан ишлайди ва Жон Ло бош вазир даражасигача кўтарилади. Ло 1717 йилда катта компания тузади ва бу љирол банкига айланади. Унинг иккинчи буюк ќизмати капитални марказлаштириш ва ассосациялаш ђояси эди. У акция чиљарди, сотиб катта дивидент тўлади. Акцияларни йигирма мартагача љимматга сотиб, љайта даромад кўради. Лекин Ло янги банкнотлар чиљариш билан молияда тартиб ўрнатиш мумкин эмаслигини сезмади. Чунки акцияларни љўллаш учун кўпрољ акция керак эди. Ољибатда пул станоги тез ишлаб акцияларнинг баќоси туша бошлади ва 1720 йилда бу компания инљирозга учради. Жон Ло эса Париждан Брюселлга љочишга мажбур бўлди.
Ќозирги даврда ќам унинг элементлари, яъни Жон Ло ђояси асосида молиявий ютуљларни љўлга киритиш учун ќаракат љилаётганлар учраб туради. Масалан, Россиядаги "МММ", "Валентина", "Гермес" ва бошљалар, лекин Жон Лонинг тизимида фаљат ёмон томонларини кўриш нотўђри. Унинг молиявий ђояси кредит - молия соќаси ва давлатнинг иљтисодиётига аралашуви йўли билан хўжаликни ривожлантиришдан иборат эди. Жуда кўп олимлар Ришер, Шмоллер (Франция), Канингем, Эшли (Англия) меркантилистларнинг ђояларини љўллаб - љувватлайдилар. А.Смит ќам "Ќимоя фаровонликдан муќимрољ" деб ёзади, яъни меркантилистлар "бойлик, олтин ва кумушнинг оддий тўпланиши эмас, балки бошља давлатларникидан ортиљрољ бўлиши" тўђрисидаги, яъни "љўшнингни талон тарож љил" деган сиёсатни љилиб, шу йўл билан бойиш ђоясини илгари суради. Ундан ташљари, яна бир ђоя - бу ички истеъмолни камайтириш орљали амалга ошириш.
Монополистик капитализмнинг ривожланиши, турли хил кризисларнинг бўлиб туриши меркантилистлар таълимотида ќам кичик илмий куртаклар борлиги ва унда фойдаланиш ђояларини илгари суради. Ж.М.Кейнс ўзининг "Меркантилизм тўђрисидаги мулоќазалар" ва "Иш билан бандлик, фоиз ва пулнинг умумий назарияси" (1936 й) номли асарларида меркантилизмнинг айрим ђояларини љўллайди, унинг "амалий донолик" куртаклари борлиги таъкидланади. Ќозирги тил билан айтганда бозор муносабатлари автоматик равишда барча зиддиятларни ќал эта олмайди, шу сабабли давлатнинг иљтисодиётга аралашуви зарурлиги, "меркантилизм доктиринасидаги илмий ќаљиљат уруђлари" эканлигини ва ундан фойдаланиш зарурлигини ќисобга олишимиз керак.



Download 488 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   63




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling