Макроиљтисодий мувозанат назарияси(Дж. Кейнс)

Луций Анней Сенека (эрамиздан аввалги 3 - милодий 65 й) љулчиликнинг сиёсий хавфини тушиниб етади ва љуллар билан юмшољрољ муомилада бўлишни таклиф этади, улар ќам табиатдан озод одамлар эканлигини тан олади. Шу даврда колониатдан крепостнойликка ўтиш кучайди. Ана шундай бир пайтда милодий I - асрда янги дин, янги мафкура - христианлик юзага келди. Дастлаб шароити ођир љуллар ќаљ - ќуљуљларини ќимоя љилган бу дин, бу аќволдан љутилишнинг йўли юљоридан, худодан деб билган. Ўша даврда бу диннинг бошља динлардан афзаллиги шу бўлдики, унда ќалљлар ўртасидаги этник ва ижтимоий тафовутлар инкор этилди, дин олдида ќамма баробар деб эълон љилинди.
Дастлаб христианлик мулки умумий бўлиб эксплуатация инкор этилган, одатда садаља ќисобига кун кўрилган. Дастлабки даврларда христианлар таъљиб остига олинган, аммо 325 йили Никей Соборида христианликка Рим империясининг давлат дини маљоми берилди, ољибатда убу дин љулдорлик ва бўлажак феодал жамиятининг асосий мафкурасига айланди.
Илк христианликнинг иљтисодий ђоялари Августин Блажений (353-430 йиллар) асарларида берилган. У барча меќнат љилиши зарурлигини, "ишламаган тишламас" (Апостол Павел фикри) ђоясини илгари сурди, деќљончилик энг фахрий касб эканлигини айтади, савдони эса фаљат фойда, наф олиш учун љилинадиган иш деб љоралайди. Аљлий мехнатни жисмоний мехнат каби баќолаш муќим эди. Аммо Августин љулларни озод љилишни љатъий талаб этган эмас, у диннинг бош вазифаси аќолининг аќлољий такомиллашувига ёрдам бериши керак деган хулоса чиљарган.


1.4. Араб ва Ђарбий Европа мамлакатларида феодализм давридаги иљтисодий ђоялар.
(Љуръони карим, Ибн Холдун,"Салли ќаљиљати")
Милоднинг V асрида љулдорлик тузими феодал ишлаб чиљариш усули билан алмашди. Бу тузимда ерга хусусий мулкчилик мавжуд бўлиб, бевосита ишлаб чиљарувчилар бўлган деќљонлардан баршчина (ишлаб бериш), натурал (махсулот) ёки пул оброки (солиљ) сифатида ер рентасини олиш имконига эга эдилар. Шундай љилиб, феодализм жамияти йирик ер эгалари ва майда ишлаб чиљарувчилар - дехљонларнинг ќамкорлигига асосланган. Љулга нисбатан эркин деќљон ишлаб чиљаришдан ќийла манфаатдор бўлган, ўзининг оиласи, айрим ишлаб чиљариш воситаларига, хўжалик мустаљиллигига эга эди. Аммо бу даврда ќам љолољ техника мавжуд бўлиб, Ђарбий Европадан ишлаб чиљариш усули I аср охири (Рим империясининг љулаши)дан буржуа революциялари, (XVI-XVIII асрлар) аниљрођи саноат тўнтарилиши давригача яшади. Кўпгина мамлакатларда (масалан, Ўрта Осиё, жумладан, Ўзбекистонда) бу давр ундан ќам узољрољ ваљтни ўз ичига олади (III-XX асрлар). Бу жамиятда юзага келган иљтисодий љарашлар кенг љамровли бўлиб, ерга эгаликнинг љонуний эканлигини кўрсатиш, товар - пул муносабатлари муаммоларига муносабатининг кучайишининг белгилашга љаратилган. Ўша даврдаги иљтисодий ђояларда товар - пул муносабатлари (судхўрликдан ташљари) љўллаб - љувватланади ва шу билан бирга феодал жамиятни саљлаб љолиш зарурлиги љайд этилган.
Шарљ мамлкатларида феодал муносабатлари III-VIII асрларда шакллана бошлади. Бу ерларда љул мехнати, муносабатлари бироз енгиллашади. Давлат хусусий эгалик ва фойдаланиш учун ер ажрата бошлади. Хусусий ер эгалигининг турли шакллари саљлагани ќолда давлат асосий унумдор ернинг эгаси сифатида, зарур пайтда хусусий хўжаликнинг барча ишларига бемалол аралашиш, ер солиђини йиђиш ќуљуљини йўљотган эмас. Шу сабабли Шарљда "Давлат феодализми"нинг турли шакллари саљланган ва иљтисодий љарашларда ќам ўз аксини топган. Иљлим ва турар шароити туфайли бу ерларда дехљончилик асосан сунъий суђориш асосидагина олиб борилиш мумкин эди. Ер бор бўлгани билан суђоришсиз ќосил олиб бўлмас эди. Суђориш иншоатлари љуриш, таъмирлаш жамоа ихтиёрида бўлган. Шарљда хусусий мулкчилик бўлган деган муаммо ќозиргача ќал этилмаган. Бизнингча, ердан фойдаланиш ќуљуљи бўлган.
Илк феодал муносабатлар ва шу даврдаги иљтисодий ђояларнинг асосийси Љуръон (љироат, ўљиш)да акс этган (VII-VIII асрлар). VI асрнинг охири - VII аср бошларида Арабистонда феодал муносабатлари шаклланиши туфайли ягона давлат барпо этишга даъват кучайди. Муќаммад (С.А.В) (асли савдогар) орљали Аллоќдан ваќий этилган "Љуръон"даги асосий ђоя - барча мусулмонларнинг љардошлиги бўлиб, шу ђоя атрофида барча араб љабилалари бирлашди. Љуръонда савдога катта ўрин берилган, аммо судхўрликка љарши салбий фикрлар билдирилган. Мулкнинг муљаддаслиги, бировнинг мулкига хиёнат љилиш катта гуноќ эканлиги љайд этилган. "Љуръон"да жамиятнинг тенгсизлиги азалдан деб тан олинади. Љарз олиш, љарз бериш, мерос таљсимлаш (4-сура, 8-оят), етим - есирларга мурувват, хайр - эќсон љилиш ђояларига (3-сура, 128 оят) катта аќамият берилган. Етим ќаљљига хиёнат љилиш энг ођир гуноќ деб эълон љилинган. "Љуръон"да ўзаро ёрдам (5-сура, 3-оят) зарур, лекин ёмон ишларда ва душманликда бунга ќожат йўљ дейилади. Турли касбларни эгаллаш, айниљса, дехљончилик, љўйчилик билан шуђилланиш, меќнат љилиш зарурлиги исботлаб берилган.
Ислом оламида "Љуръон"дан кейинги ўринда турувчи "Ќадис"ларида ќам иљтисодиётга оид кўплаб фойдали фикр ва тушинчалар келтирилган.
X-XII асрларда Ўрта Осиё илђор ижтимоий тафаккурнинг Шарљдаги йирик марказларидан бирига айланди. Бу даврда бутун дунёга танилган Фаробий, Ибн Сино, Беруний, Юсуф Хос Хожиб, Низом-ул-мулк ва бошља кўплаб мутафаккирлар яшаб ижод љилишди. Уларнинг асарларида иљтисодий ђоялар ќам ўз аксини топган. Шарљ Ренесанси давридаги олимлар шу даврдаги тижорат, мулкдорлик ќунар сирларини баён этганлар. Уларнинг айримлари ќозирга кунда ќам ўз аќамиятини йўљотган эмас.