Макроиљтисодий мувозанат назарияси(Дж. Кейнс)

Катон старший (эр.авв 234-149 йиллар) йирик ер эгаси бўлган. У "Деќљончилик" деб номланган асарида љулликка асосланган натурал хўжаликни ќимоя љилди. Катоннинг фикрича, у ўз талабларини таъминловчи ёки асосан истеъмол љиймати ишлаб чиљарувчи хўжаликларни тан олар эди. У фаљат ортиљча маќсулотларнигина сотиши керак, хўжаликда ишлаб чиљариш мумкин бўлмаган нарсаларнигина сотиб олиши зарур деган ђояни љўллаган. У љул мехнати асосида хўжаликни юритиш методларини ќам ишлаб чиљди. Унинг фикрича, љуллар ёшликдан сотиб олиниши керак, шунда љулларни тарбиялаш, ишга ўргатиш осон бўлади, љуллар орасида адоват уруђи сепилса уларга нисбатан иђволар йўљолади. Љулларни љаттиљ интизом асосида ишлатишни, арзимас гуноќлар учун жазолашни, ишига љараб бољишни ва кийинтиришни таклиф этади.
Цицерон Марк Туллий (эр.авв. 106-43 йиллар) таниљли давлат арбоби ва машќур нотиљ бўлган. У яшаган даврда давлат анча марказлашган бўлиб, савдо - сотиљ ўсди, судхўрлик бойиш манбасига айланди. У љишлољ хўжаликни љўллаган ќолда (чунки бу соќа бозор учун ќам маќсулот етказар эди) йирик савдо ва судхўрлик бойишнинг муќим манбаси деб ќисоблади. Демак, Цицерон бошљалардан фарљли равишда љулдорлар билан бирга савдогар ва судхўрларнинг манфатини ќимоя љилди.
Деќљонлар љўлидаги ерлар тортиб олиниб, йирик латифундиялар вужудга келди, эркин Рим аќолиси, деќљонлар ва армия солдатлари еридан ажралди. Бу ќолат йирик ер эгалари - патрицийлар ва деќљон - плебейлар ўртасидаги љарама - љаршилик, курашни кучайтирди ва охир ољибатда ака - ука Гракхларининг аграр ислоќатига сабаб бўлди. Улар ерсиз ёки кам ерли деќљонларнинг йирик ер эгаларига љарши курашини ќимоя љилди. Аммо улар бу ишни љулдорлик тузимини саљлаган ќолда йирик ер эгаларини чеклаш йўли билан ќал этмољчи бўлдилар. Ер эгаларининг љўлидаги ерларнинг бир љисмини кесиб ва давлат фондидаги ерлардан фойдаланиб кам ерли ва ерсиз деќљонлардан озод деќљонлар табаљасини барпо этиш кўзда тутилган, энг муќим бу тоифа љулдорларнинг ишончли таянчи бўлиши керак эди. Гракхларнинг аграр ислоќатлари бўйича давлат ерларидан фойаланувчиларнинг ќар бири 500 югер (125 гектар), ќар ўђил учун 250 югер, аммо оила учун 1000 югердан ортиљ ер олиши таъљиљланган. Ундан ортиљ ерлар мусодара љилинган ва 30 югердан бўлиниб, камбађал фуљароларга берилган, лекин бу ерни бировга сотиш љатъий ман этилган. Бу тўђрида махсус љонун ќам љабул љилинди, аммо уни амалга оширишга йирик ер эгалари ва сенат љаттиљ љаршилик кўрсатди. Натижада Тиберий Гракх эрамиздан аввалги 132 йилда атайлаб ўлдирилди. Гай Гракх (Тиберийнинг укаси) эрамиздан аввалги 122-123 йилларда бу ислоќатни амалга ошириш учун акасининг ишини давом эттирди ва бир љанча демократик ўзгаришларни амалга оширди (Римда арзон нон сотиш), ољибатда 80 минг фуљаро ер участкаларини олдилар. Ислоќат ваљтинча бўлса ќам муваффаљият келтирди, эрамиздан авалги III йил давлат ерларини сотишга йўл берилди, ерлар хусусий мулкка айланди (эрамиздан аввалги 121 йилда Гай жангда халок бўлади).
Љулдорлик тузимининг инљирозга учраган ва тушкинликка тушган даврида римлик аграномлар Варрон (эрамиздан аввалги 116-127 йиллар) ва Люций Колумеллалар (I аср) љулдорлик хўжалигини унумлирољ олиб бориш муаммоларини ишлаб чиљдилар. Варрон ўзининг "Љишлољ хўжалиги тўђрисида" деган китобида бу соќанинг аќамиятига катта ўрин берди, љишлољдан шаќарга интилганларни љоралайди. У дехљончилик билан чорвачиликни бирга ривожлантиришни маљул кўрди. Бунинг асосий сабаби шундаки, Италияда дон нисбатан арзон, чорвачилик эса аксинича, анча юљори бўлган. Шу билан бирга Варрон фикрича, ќар бир хўжалик ўзини - ўзи таъминлаши керак, у бозор муносабатларига кам эътибор љилган. Љуллар эксплуатацияси тарафдори бўлган ва уларни "гапирувчи љуроллар" деб билган. У љулларни сиёсий жиќатдан хавфли эканлигини ва имениеларда бир миллатга тегишли љулларни кўп саљламаслик кераклигини тавсия этади.
Л.Колумелл ўзининг љишлољ хўжалигига оид йирик асарида љуллар меќнатининг самараси пастлигини таъкидлайди (бировга ишлайди-да). Љуллар ерни яхши ишламайди, ер юљори ќосил бериши учун љайђурмайди. У эркин майда ишлаб чиљарувчиларнинг мехнати љулларникидан юљори бўлишини исботлаб берди, йирик љулдорлик латифундияларига нисбатан майда деќљончиликни афзал деб ќисоблади. Бу даврда йирик латифундияларнинг инљирози аниљ бўлиб љолди, ривожланиш экстенсив йўл билан борган. Љуллар имкони борича ерни ишламасликка интилган. Колумелл бундай ерларни эркин колонларга бўлиб бериш яхширољ самара беради деган тўђри хулоса келди, яъни майда ишлаб чиљаришга ўтиш керак эди. (ќозирги давр билан солиштириб кўринг).
Љулдорлик тузимининг ички љарама - љаршилиги тобора ўсиб борди ва натижада љуллар љўзђолонлари рўй бера бошлади. Тарихда ана шундай љўзђолонлардан бири - Спартак бошчилигидаги (эр.авв. 71-73 йиллар) љуллар љўзђолони катта аќамиятга эга бўлди, гарчи у беаёв бостирилган бўлса ќам љулдорлик тузими заминига жиддий зарба берди.
I - II асрларда Рим империясида нисбатан барљарорлик даври бўлди, лекин љулдорлик эксплуатациясининг самарасизлиги аён бўлиб љолди, љулларни эркинликка чиљариш, колониат ўсди, Аристотель ђояларида љулчилик табиий зарурият дейилган бўлса, эндиликда бунга шароит таљазоси туфайли келинган деган фикрлар юзага чиља бошлади.