Макроиљтисодий мувозанат назарияси(Дж. Кейнс)

Ибн Сино (980-1037) фикрича: "Ќайвон табиат неъматларига љаноат љилади, одамларга эса табиат неъматлари камлик љилади, у овљат, кийим - кечак ва уй - жойга эќтиёж сезади. Ќайвон табиат неъматларини ўзлаштириб олади, одам эса ўз мехнати билан ўзига овљат, кийим, жой яратади. Шу маљсадда инсон деќљончилик ва ќунармандчилик билан шуђилланиши керак".
Юсуф Хос Хожиб "Одамга фойдаси тегмайдиган одам - ўлик, эссиз ўтган умр эмас, эссиз сарфланган меќнат" дейди (1069 й. "Љутадђу - билиг" асарини яратган).
Арастунинг издоши, унинг асарларини тахлил этган Абу Наср Фаробий (873-950) жамият шаклланиши учун моддий эќтиёжларнинг аќамияти ќаљидаги таълимотни яратади, сиёсий иљтисод, экономикс фанида муќим бўлган "эќтиёж"ни таърифлаб берди. Ибн Сино ва Хос Хожиб асарларида "Мехнат таљсимоти" масалалари ќам ёритилган. Бу олимлар фозил (идеал) давлат тўђрисида фикр юритиб, ўзаро ёрдам ва дўстликка катта ўрин берганлар, аслида эса хаёлий социализм таълимотига асос солганлар.
Мусулмон ќуљуљшунослигида товарнинг истеъмол љиймати тан олинган, товарнинг љиймати тафаккурнинг ривожланишиди араб муафаккири Ибн Холдун Абдурахмон Абу Зайд (1332-1406)нинг ќиссаси бениќоя катта (Тунисда туђилган, Фес султонига хаттот - котиб бўлган). 1382 йили Љохирага келиб мударрислик љилган, кейинрољ љози бўлган. Асосий асари "Муљаддима" деган ном билан машќур "Китоб ул-ибар" ("Ибратли мисоллар китоби" 1370 й.)дир. У биринчи бўлиб тарихий ижтимоий тараљљиётнинг моддий принципларидан асосланиш ќаљида фикр юритади ва ђарб олимлари Макиавелли, Монтескьега катта таъсир кўрсатди. Ибн Холдун дастлаб биргаликда "ишлаб чиљариш" фаолиятига катта эътибор берди, жамият "моддий љийматлар" ишлаб чиљарувчилар жамоасидан иборат дейди.
У одамнинг келиб чиљишида мехнатнинг ўрнини кўрсатиб беришга ќаракат љилган. Ќунармандчилик, фан ва саноатнинг ривожи бевосита "мехнат унумдорлигининг ўсиши" билан бођлиљ дейди. "Оддий" ва "мураккаб" мехнат фарљланган, мехнат бўлмаса буюм ќам бўлмас эди деган муќим хулоса чиљарилади. Олим фикрларида "зарурий" ва "љўшимча махсулот", "зарурий" ва "љўшимча мехнат" тушинчалари фарљланади. У товарнинг "истеъмол љиймати" ва "љиймати" тушинчаларини таърифлади. "Олди-сотди битими асосида тенг айрибошлаш љоидасига амал љилинши керак, бунда сарфланган меќнатнинг тенг ярми айрибошланади", "агар бу ќунармандчилик маќсули бўлса унга сарфланган мехнат љийматига тенг", "даромад љиймати" эса сарфланган мехнат ушбу буюмнинг бошља буюмлар ичида тутган ўрни ва кишига зарурлиги билан белгиланади. Бунда товарларни тенглаштириш мехнатни тенглаштириш шаклида юзага чиљади.
Товар љийматига хом - ашё љиймати, мехнат воситалари, оралиљ товар ишлаб чиљарувчилар меќнатининг љиймати киради. У айтадики, айрим ќунарлар бошља ќунарларни ўз ичига олади: масалан, дурадгор ёђочдан ишланган буюмларни, тўљувчи - йигирилган ипни ишлатади ва хоказо. Товар - пул муносабатлари тахлил этилган, нархлар бозорга олиб чиљилган товарлар массаси (талаб таклиф)га бођлиљлиги айтилган. Солиљ тизимини тартибга солиш кераклиги айтилган.
Шуниси диљљатга сазоворки, Ибн Холдун (асли араб) тарих таљазоси билан Амир Темур билан учрашган (асир тушган) ва у билан суќбат љурган, унинг ђояларидан вољиф бўлган (Ибн Арабшоќ "Амир Темур тарихи", 2-жилд. Т., Мехнат. 1992 й. 65-68 бетлар).