Maktab darsliklaridagi mashqlarni o’quvchi bilim darajasiga moslash mezonlari’’

5. INGLIZ TILI DARSLIKLARIDAGI MASHQLARNI O’QUVCHI BILIM DARAJASIGA MOSLASH MEZONLARI
Mashqlarning diqqat bilan tuzilishiga qaramay, ko'pgina o'quv kontekstlarida ba'zi bir darajada o'zgarishlar kiritilishi kerak bo'ladi. Ayrim darsliklardagi mashqlar sinf haqiqatiga yoki o'quvchilarning hozirgi ehtiyojlariga mos kelmaydigan tarzda taqdim etilgan. Aynan shu nuqtada o'qituvchi nimani o'zgartirish, yo'q qilish, qo'shish yoki kengaytirishni belgilashi kerak.
Moslash odatda o'qituvchi o'zgartirish kerak bo'lgan mashq to'g'risida qaror qabul qiladigan va keyin sinf uchun qayta ko'rib chiqilgan variantni yozadigan juda rasmiy jarayon sifatida qaraladi.
Moslashtirilgan mashqni yozib qo'yish yoki doimiy qilish shart emas. Bu juda o'tkinchi bo'lishi mumkin: biz ma'lum bir vaqtda shaxsning o'rganish hatti-harakatiga javob berish haqida o'ylashimiz mumkin, masalan, o'qituvchi tushunilmagan til nuqtasini darslik izohini qayta so'zlaganda va shu bilan moslashganda.
Richards va Renandya ta'kidlashicha, darsliklar o'quvchilarning ehtiyojlarini aks ettirmasligi va haqiqiy bo'lmagan tilni o'z ichiga olishi mumkin. Ular, shuningdek, darsliklar dunyoning ideallashtirilgan ko'rinishini taqdim etishi va haqiqiy muammolarni hal qila olmasligini ta'kidlaydilar. Shu bois, darsliklar o‘quvchilar uchun zarur vosita va yangi o‘qituvchilar uchun foydali qo‘llanma sifatida o‘quvchilarning ehtiyojlarini qondirish va o‘qituvchilarning kasbiy mahoratiga tahdid solmaslik uchun ehtiyotkorlik bilan moslashtirilishi kerakligi aytiladi.
Darsliklardagi mashqlarni moslashtirishga zaruriyat uchun quyidagilar sabab bo'ladi:

• 
  O'quvchilarning malaka darajasiga mos kelmaydigan content;
  
• 
  Mashqlar kurs uchun ajratilgan vaqtga to'g'ri kelmaydi;
  
• 
  Grammatik mavzuni yoritish yetarli emas;
  
• 
  O'quvchilar uchun alohida qiyinchilik tug'diradigan grammatik nuqtalarni mashq qilishning yetarli emasligi;
  
• 
  Grammatik mavzuning tizimsiz taqdim etilganligi;
  
• 
  O'qish parchalarida juda ko'p noma'lum lug'at mavjudligi;
  
• 
  Tushunish uchun savollar juda oson va ularni hech qanday tushunmagan holda matndan olib tashlash mumkinligi;
  
• 
  Yosh, madaniyat yoki intellektual darajaga mos kelmaydigan mavzularda berilganligi;
  
• 
  Dialoglar juda rasmiy, kundalik nutqni ifodalamasligi;
  

Moslash - bu o'qituvchilar tomonidan kundalik aloqada bo'lgan o'quvchilarga o'z ishlarini ko'proq moslashtirish uchun amalga oshiriladigan juda amaliy faoliyatdir. O Neil deydiki, "darsliklar til bilan aloqada bo'lish uchun manbadir", ammo shubhasiz narsa shundaki, darsliklarni tanlash talabalar ehtiyojlariga mos kelishi kerak. Strevens fikriga ko'ra o'qituvchi xameleon sifatida va u hech qanday o'qitish holati haqiqatan ham statik emasligini ta'kidlaydi. Hech qanday "mukammal" mashqlar yo'q va shuning uchun o'qituvchilar dars ehtiyojlariga mos keladigan mashqlarni bilishlari kerak.
Bir sinfda bilimni, mavzuni turli xil, turli uslubda o’zlashtiruvchi o’quvchilar mavjud, shuning uchun ham o’qituvchi darslikdagi mashqlarni ularning yoshi, o’zlashtirish darajasi va qiziqishlaridan kelb chiqib moslashga ehtiyoj sezadi. Kinsella ta'kidlaganidek: "O'rganish uslubi insonning tabiiy, odatiy va afzal ko'rganini anglatadi, yangi ma'lumot va ko'nikmalarni o'zlashtirish, qayta ishlash va saqlash usuli ta’lim usullari va mazmun sohasidan qat’i nazar o’rganishidir”
Mashqni ishlab chiqish va moslashtirish uchun asos sifatida Tomlinson ko'pchilik o'qituvchilar uchun "ta'lim tamoyillari"ni taqdim etadi va darslikdagi mashqlardan foydalanish, moslashtirish yoki ishlab chiqishda e'tiborga olishda quyidagi mezonlar inobatga olinadi:

• 
  Mashqlar ta'sirga erishishi kerak;
  
• 
  Mashqlar o'quvchilarga o'zlarini erkin his qilishlariga yordam berishi kerak;
  
• 
  Mashqlar o'quvchilarda ishonchni rivojlantirishga yordam berishi kerak;
  
• 
  O'rgatilayotgan narsa o'quvchilar tomonidan tegishli va foydali deb qabul qilinishi kerak;
  
• 
  Mashqlar o'quvchilarning o'z-o'zini baholashini talab qilishi va osonlashtirishi kerak;
  
• 
  O'quvchilar o'rgatilgan ballarni egallashga tayyor bo'lishlari kerak;
  

• 
  Mashqlar o'quvchilarni haqiqiy foydalanishda til bilan tanishtirishi kerak;
  

• 
  o'quvchilar e'tiborini kirishning lingvistik xususiyatlariga qaratish kerak.
  

• 
  Mashqlar o'quvchilarga maqsadli tildan foydalanish imkoniyatini berishi kerak va undakommunikativ maqsadlarga erishish lozim;
  

• 
  Mashqlar o'quvchilarning o'rganish uslublari bo'yicha farqlanishini hisobga olishi kerak;
  

• 
  Mashqlar o'quvchilarning ta'sirchan munosabatda farqlanishini hisobga olishi kerak;
  

• 
  Mashqlar intellektual, estetik va rag'batlantirish orqali o'rganish salohiyatini maksimal darajada oshirishi kerak;
  

• 
  Mashqlar nazorat qilinadigan amaliyotga juda ko'p tayanmasligi kerak;
  

• 
  Mashqlar natijalar haqida fikr-mulohaza yuritish imkoniyatini berishi kerak.
  

XULOSA
Mamlakatimizda “Chet tillarni oʼrganish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari toʼgʼrisida”gi PQ 1875-sonli hamda “O’zbekiston Respublikasida xorijiy tillarni o’rganishni ommalashtirish faoliyatini sifat jihatdan yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ 5117-sonli qarorlarining qabul qilinganligi hozirgi kunda taʼlim tizimining barcha bosqichlarida chet tillarni uzluksiz o’rganishni tashkil qilish, zamonaviy o’quv-uslubiy materiallar bilan taʼminlashni yanada takomillashtirish, zamonaviy pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiya-laridan foydalanib, chet tillarni o’rgatish hamda oʼrganilgan bilim, koʼnikmalarni mustaqil ravishda amalda qoʼllashga oʼrgatish chet tili oʼqituvchisi zimmasiga katta mas’uliyat yukladi. Ushbu qarorlar ijrosi oʼqituvchidan nafaqat talabalarga dars berishni, balki talabalarning qiziqish va imkoniyatlarini inobatga olgan holda maktab darsliklaridagi mashqlarni moslastirish zarurliginitalab qiladi.
Bugungi kunda mamlakatimizda xorijiy tilni bilish muhim ahamiyat kasb etayotganligi bois chet tili o`qitish tizimini isloh etish, dars jarayonlarida zamonaviy pedagogik va axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan holda o`qitishning ilg`or usullarini qo`llash ta`lim tizimida dolzarb masalalardan biriga aylandi. Ta`lim jarayonida qo`llanilayotgan ko`plab innovatsion texnologiyalar va interfaol uslublar o`quvchilarning chet tilida nutqini o`stirish, mantiqiy, ijodiy va tanqidiy fikrlash qobiliyatini takomillashtirish, shuningdek, ta`lim tizimida uzviylikni ta`minlashga qaratilgan.
Ma’lumki, chet tili darslarida turli interfaol metodlardan oqilona foydalanish o’quvchilarning nafaqat til o’rganishga bo’lgan qiziqishini oshiradi, balki ularning chet tilida muloqotga kirishish ko’nikmasini hamda ijodiy faoliyatini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shunday interfaol metodlardan biri loyiha metodi bo`lib, bu metod chet tili o`qitish darslarini noan`anaviy uslubda tashkillashtirish, o`quvchilarni dars jarayoniga faol qiziqtirish, ularni chet tilida tabiiy vaziyatda o`zaro muloqotga kiritish va o`quvchilarda ijodiy fikrlash, masalaga tanqidiy yondashish, til ko`nikmalarini integrallashgan holda rivojlantirish maqsadida keng qo’llanilmoqda.