Maktabgacha tarbiya maxsus metodikasi

Брадилалия аксари асабий ёки руҳий касалликка алоқадор бўлади. Брадилалия марказий асаб системасининг органик касал- ликлари, бош мия шикастланиши, унда ўсма пайдо бўлиши нати­жасида ҳам учраб туради. Бундай ҳолларда нутқ суръатининг бузи­лиши, айниши, умумий моториканинг секинлашуви, сусайиши, тор- мозланиши, умумий лоқайдлик билан бирга учрайди. Брадилалияни тузатишда логопедиянинг алоҳида усуллари, шахсан қайта тарбиялаш воситалари, ҳар хил дори-дармонлар, нафас гимнастикасининг алоҳида шакллари, логопедик ритмика, физиотерапия ва бошқалар- дан кенг фойдаланилади. Логопедик таъсир асосан қуйидагиларга эришишни кўзда тута- ди: а) гапириш жараёнида тез ва аниқ ҳаракатларга эришиш; б) тез гапириш йўли билан тез гапириш реаксиясини туғдириш; д) ички нутқ тезлигини оширишга эришиш (ташқи муҳит таъсирлари, ҳаракат ва ритмика ёрдамида); э) тез ўқиш ва ёзишга ўргатиш; ф) ифо- дали, онгли ўқишга ўргатиш. Бунда логопед гапириш тезлигини оширишни талаб этар экан, боланинг имкониятларини, қобилиятини, чарчаб қолмайдиган бўлишини ҳисобга олиши ва нутқда иштирок этадиган мускуллар ҳаракатини ривожлантирадиган нутқ машқларини олиб бориши, логопедик ритмика ва мусиқа машқларини ташкил эти- ши лозим. Нутқ суръатининг патологик тезлашиши, ҳаддан ташқари бидир- лаб, тез гапириш - тахилалия деб юритилади. Тахилалия нутқ тез- лиги бузилишининг мустақил шакли эканлигини биринчи марта Ю. А. Флоренская 1933-йилда исботлаб берган. Кейинчалик бу фикрнинг тўғрилигини кўп олимлар тасдиқлашди, шу билан бирга тахилалиянинг наслдан наслга ўтиши ҳам исботланди. Лекин тахила­лия баъзан ташқи муҳит омилларига (тарбиянинг нотўғри бўлиши, тақлид қилишга) ҳам боғлиқ бўлади.
Тахилалияга, одатда, ташқи ва ички нутқнинг тезлашуви- дан ташқари умумий моториканинг ва бошқа руҳий жараёнлар- нинг тезлашиши, одатдан ташқари фаоллик, жонсараклик ҳам хос бўлади. Тахилалия билан касалланган кишилар нутқи баҳслашиш ёки тез гапириш зарур бўлиб қолган вақтларда, айниқса тезлаша- ди ва шошқалоқлик авжига чиқиб, сўзлаётган кишининг диққати ҳам сочила бошлайди. Гапда тутилиб қолиш, ибораларни қайтариш, қўшимчалар ўрнини алмаштириб юбориш, гапни бузиб гапириш ва фикрларни ноаниқ ифодалаш каби камчиликлар кўп учрайди. Лекин гапираётган киши нутқига эътибор бериладиган бўлса, у тезда тўғри гапира бошлашга қайтади, тутилиб гапириш йўқолади, аммо сўзлаш тезлиги бошқаларникига нисбатан юқорилигича қо- лаверади. Тахилалия билан касалланган кишиларни даволашнинг асосий принсиплари 1935-йилда Ю. А. Флоренская ва З.А.Ходорова то­монидан ишлаб чиқилди. Гапириш ортопедияси асосан жамоа орасида тушунтириш психологияси орқали олиб борилади. Бундай кишиларнинг нутқига эътибор бериш, гапириш тезлигини тўғрилаб бориш, мантиқий фикрларни тарбиялаш улардаги камчиликларни бар­тараф этишда катта аҳамиятга эгадир. Бунда асосий диққат уму­мий психомотор қўзғалишини камайтириш мақсадида даволаш физкултураси, дори-дармонлар ва физиотерапия ёрдамида шахснинг патологик хусусиятларини қайта кўришга қаратилади. Тахилалияни даволаш курси мактабгача тарбия ва мактаб ёшидаги болалар­да 6-ойдан бир йилгача давом этади. Тарбиячи ва ўқитувчилар тез гапирувчи болаларни тегишли- ча маслаҳатлашиб, даво йўлларини белгилаб олиш учун ўз вақти­да психоневролог, логопедларга юборишлари керак. Шундай қилиб, нутқ суръати, равонлигидаги нуқсонлар - бради- лалия ва тахилалия мураккаб, боланинг умумий ривожланишига салбий таъсир этувчи нуқсонлар бўлиб ҳисобланади. Брадилалия ва тахилалия нуқсонлари, уларнинг турлари, кўринишлари, келиб чиқиш сабаблари, кечишидаги механизмлари, дифференсиал диагностикаси логопедияда ҳали ҳар томонлама тўлиқ ўрганилган эмас.
ТУТИЛИБ ГАПИРИШ
Тутилиб гапириш ҳам нутқ нуқсони бўлиб, нутқ суръати, мароми ва равонлиги бузилиши билан таърифланади. Бунда, нутқнинг коммуникатив функсияси издан чиқади, яъни бекам-у кўст, росмана алоқа воситаси бўлмай қолади, бундай нутқни тинглаб, тушуниш баъзан қийин боиади ҳам. Тутилиб гапиришга асосан нутқ аппарати мускулларининг равон ишлай олмаслиги, пайлари, толаларининг тортишиб қолиши сабаб бўлади. Чет эл ва ўзбек олимларини таъкидлашича, дунё болаларининг 2% ида тутилиб гапириш нуқсони кузатилади. Буюк рус психиатори И. А. Сикорский тутилиб гапириш «болалар касаллиги» деб атаган эди, чунки бу камчилик асосан икки ёш билан беш ёш орасидаги болаларда нисбатан кўпроқ учрайди. Бу даврда бола тилнинг грамматик тузилишини катталарга тақлид этиш йўли билан аста-секин ўзлаштириб боради, сўзлари маълум тартибда жойлашган гапларни ўрганади, ўз фикрларини атрофдагиларга маъноли нутқ орқали ифодалай бошлайди. Боланинг ўзлаштириш қобилияти бу даврда ниҳоятда кучли бўлади, масъулият, ўз-ўзига талабчанлик ортиб боради. Бироқ, баъзи болаламинг гапириш суръати, мароми, равонлиги бузилади. Улар тутилиб, сўзларни охиригача талаффуз этмай, шошиб-пишиб, товуш, бўғин, сўзларни қайта- қайта такрорлаб ёки аксинча тўхтаб қолиб, сўнгра зўр куч билан, қийналиб, талаффуз этадилар - тутилиб гапириш, дудуқланиш деб шуни айтилади. Шу билан бирга, бола хулқ-атворида, умумий ҳолатида ҳам маълум ўзгаришлар кузатилади. Арзимаган нарсадан хафа бўлиш, ҳаяжонланиш, инжиқлик, гапиришдан қўрқиш аломатлари пайдо бўлади. Бундай руҳий ҳодисалар тутилиб гапиришни кучайтиради, баъзи болаламинг камгап бўлиб қолишига сабаб бўладики, буни неврозга ўхшатишади. Шу муносабат билан шифокорлар тутилиб гапириш, дудуқланишни - логоневроз, яъни нутқ неврози деган термин билан юритадилар. Тутилиб гапиришнинг дастлабки белгилари турлича вужудга келиши, турлича намоён бўлиши мумкин. Баъзан бу нуқсон сезилмасдан аста-секин бошланади. Ота-оналар бола эркаланиб гапиряпти деб ўйлаб, унинг билинар-билинмас тутилиб гапиришидан ҳатто завқланадилар ҳам, бола шошиб ёки ҳаяжонланиб гапирганида нутқида тутилиши янада кўпаяди, бола гапирмоқчи бўла туриб, бирдан тўхтаб қолади. Тутилиб гапириш мутизм ҳолида ҳам бошланиши мумкин. Мутизм - вақтинча соқовлик, вақтинча нутқ йўқолиши деган маънони билдиради. Бундай ҳолат руҳий травма, руҳан қаттиқ ҳаяжонланиш натижасида вужудга келиши ва бир неча кунгача давом этиши мумкин. Мутизм ҳолатидан сўнг бола аксари тутилиб гапира бошлайди.