Ma’ruza 02 Elektr oʻtkazgichlardagi, oʻramlardagi, g’altak va g’altaklararo elektrodinamik kuchlar

O
S; Θ
2 
─ sovutuvchi muhit harorati, 
O
S; S ─ sovutiluvchi sirt 
yuzasi, m
2
. 
Issiqlikni oʻzidan tarqatish koeffitsienti ─ α qator omillarning murakkab 
funktsiyasidir, shu jumladan: 
─ sovutuvchi muhitning harorati, ilashimliligi (vyazkostь) va zichligi; 
─ sovutuvchi muhitning shakli va uning sovutuvchi muhit oqimiga nisbatan 
joylashuvi, hamda tortish maydoniga; 
─ sovutuvchi muhitning majburiy harakatlanishi tezligiga; 
─ sovutiluvchi sirtning haroratiga. 
Koʻp hollarda α ─ ning qiymati empirik ravishda aniqlanadi (empirik ravishda ─ 
amaliy, tajriba yoʻli bilan). 
Issiqlik nurlanishi. Qizigan jism issiqlikning bir qismini oʻzini oʻrab turgan fazoga 
elektromagnit tebranishlari (ulьtrabinafsha, yorug’lik va infraqizil nurlar)ni nurlantirish 
yoʻli bilan uzatib, tarqatadi. Issiqlikni tarqatishning bunday usuli issiqlik nurlanishi, nur 
chiqarish yoki radiatsiya deyiladi. Issiqlik nurlanishi hisobiga jism uzatib tarqatadigan 
issiqlik miqdori Stefan-Bolьtsman tenglamasi orqali aniqlanadi: 
 
Bunda: T
1 
─ qizigan jismni oʻrab turgan sirtning yuzasi harorati, K; T
2 
─ jism harorati, K
O
(odatda T
1 
sifatida atrof muhit harorati olinadi); s
0 
─ 5,7∙10
4
Vt∙m
─2
X K
─4
─ absolyut qora 
jismning nurlanish qobiliyati. 
Shunday qilib, issiqlik nurlanishida jism tashqariga uzatadigan (tarqatadigan) issiqlik 
uning qizigan sirtining va jismni oʻrab turgan muhit absolyut haroratlari 4-inchi darajalari 
tafovutiga bog’liq boʻladi. 
Elektr apparatlar ishchi rejimida quyidagi qizish jarayonlari mavjud: 
1. Qizishning turg’un rejimi. 
Apparatlardagi qizish harorati ma’lum vaqt davomida oʻzgarmasa, turg’un rejim deb 
ataladi. Bu rejimda bir soat davomida haroratning ortib ketishi 1
O
S dan ortmasligi kerak va 
hosil boʻlayotgan issiqlik atrof-muhitga tarqaladi. 
2. Apparatlarning oʻtish jarayonida qizishi va sovushi. 

---

7 
Elektr apparatlar manbaga ulanganda harorati birdan ortmay, balki sekin asta hosil 
boʻlayotgan issiqlik qisman apparatning qizishiga, qisman esa atrofga tarqaladi va N’yuton 
tenglamasi bilan ifodalanadi: 
P dt = k t S  dt + Cd 
(4) 
bunda R ─ jismdagi issiqlik quvvatining yoʻqotilishi [Vt]; 
S - jismning issiqlik sig’imi [Vt C] ; 
S = sM c ─ solishtirma issiqlik sig’imi [Vt s/kG S]; 
M ─ jismning massasi og’irligi [kG]; 
k
t 
─ solishtirma issiqlik uzatuvchanlik koʻrsatkichi 
Tenglamaning oʻng tomonidagi birinchi tashkil qiluvchisi: 
k
t
S  dt ─ dt vaqt davomida atrofga tarqalayotgan issiqlik 
Ikkinchi tashkil qiluvchisi: 
Cd  ─ harorat d ga oʻzgarganda jismning qizishiga sarflangan issiqlik. 
Atrof-muhit harorati  oʻzgarmasa d  = d , chunki issiqligi boʻyicha apparatlarning uchta 
ishchi rejimi mavjud. 
Birinchi rejimda apparatga ta’sir kiluvchi issiqlik quvvati uzgarmaydi, ya’ni: 
R =I
2
R
0
= const 
Bunday rejim manbaga ketma-ket ulangan va qarshiligi R
o
harorat ortib ketishi bilan
oʻzgarmaydigan apparatlarda kuzatiladi. 
Ikkinchi rejimda apparatdan oqib oʻtayotgan tok oʻzgarmaydi I
o
=sonst, chunki 
uning qarshiligi yuklama va qolgan zanjirning qarshiligidan ancha kichik (Zap<< Zzanj). 
Qizish natijasida apparatning tok oʻtkazgich qismida qarshiligi quvvati: