Ma’ruza 2: Chang va gaz omillari bo‘yicha karyer atmosferasini mo‘‘tadillash usullari. Reja

Zaharli gazlarni neytrallash. Karyer atmosferasiga uglerod okisi, azot okisi, 
aldogidlar, oltingugurt gazi, oltingugurt suvi va boshqa zararli gazlar ajralib 
chiqadi. Ular har xil tabiatli, xuddi shuningdek har xil fizik va ximik 
xususiyatlarga ega. 
U gazlarni nitrallash uchun sorbitsion (absorbsion va adsorbitsion), katalit 
gaztozalagich, issiqlik usul va birgalikdagi tozalagichlar qo‘llanishi mumkin. 
Gazlarni absorsiya usulida tozalash, shundan ibratki, gazlar suyuq 
yutgich bilan yo‘q qilinadi. Unda gaz u yoki bu darajada eritiladi. Bunda fizik 
absorsiya va xemosorbsiya farqlanadi. 
Fizik absorbsiyada, ximik reaksiyaga kirishmasdan, gazlar oddiy eritiladi. 
Mana bunday absorbsiyaga misol qilib, suvda engil eriydigan azot okisi va 
aldagitlar zaharlovchi gazlarni netrallash uchun foydalanish mumkin. 
Xemosorbsiya shu bilan xarakterliki, absorsiyaga kirishayotgan 
komponent suv muhitida ximik birikmaga bog‘lanadi. Azot ikki okisi, o‘yuvchi 
natriy eritmasida, xuddi shuningdek ko‘mir okisi, ammiak, mis tuzi eritmasida 
o‘zaro harakatlanishi misol bo‘la oladi. 
Suyuq va gazli fazallar o‘rtasidagi muvozanat (absorbsiya turђunligi) 
absorsion jarayonlarni o‘tishi bilan xarakterlidir. Uni o‘tishi o‘z navbatida gaz va 
yutgich, temperatura va bosimni termodinamik xususiyatiga bog‘liqdir, xuddi 
shuningdek massa almashish (asrobsiya kinetikasi) ni tezligiga ham bog‘liqdir. 
Massa almashish tezligi ko‘p xolatlarda absorlashayotgan gazlarni yutish 
xususiyati xuddi shuningdek muhit yopishgan yuza bilan aniqlanadi. 
Adsorbsiya gaz tozalagich, qattiq jism yuzasida gazni yutishdan 
tuzilgan. Uni adsorbentlar deb nomlanadi. Ular Yuqori g‘ovakligi va katta 
solishtirma yuzasi bilan xarakterlidir. Adsorbentlardan eng ko‘p tarqalgani 
aktivlashgan ko‘mir va silikageldan iboratdir. Aktivlashgan ko‘mir 1g yuzasi 1000 
m
2
ga etadi. Adsorbentlar odatda dona ko‘rinishda 2-8mm ligi foydalaniladi. 
Adsorbsiya tozalanayotgan havoda zararli gazlar soni katta bo‘lmaganda, qo‘llash 
maqsadga muvofiq bo‘ladi. 
Katalitik gaz tozalagich, ba’zi bir moddalar ko‘p bo‘lmagan soni 
bo‘lishida ximik reaksiya bo‘lib, uning natijasida xavfli bo‘lmagan modda hosil 
bo‘ladi yoki shu reaksiyani tezligi o‘zgaradi. 
qattiq katalizatorlarni qo‘llanganda, gazli reaksiya katalizi qattiq muhit 
yuzasida olib boriladi. qattiq katalizatorlar sifatida metallar va ularni oqsillari, 
sulfidlari (metalni sera bilan birlashishi) mis, marganets, nikel, simob xuddi 
shuningdek boshqa qator birikmalardan foydalanish mumkin. U yoki bu 
katalizatorni faolligi kontakt faolligi bilan aniqlanadi. SHuning uchun, 
korxanalarda, odatda maydasharli katalizatorlar foydalaniladi. Platinali va palladali 
katalizatorlar ma’lum, ammo, ular qimmat hamda kamyobdir. 
Termik neytrallash usulida katta bo‘lmagan xajimdagi ko‘mir okisini, 
aldagidlar, ko‘mirvodorodlari va boshqa organik birlashmalar ta’minlash, ularni 
chaqnash temperaturasidan oshgandagina yonadi. Bu etarli qiymatda kislarod 

---

bo‘lganda bo‘lishi mumkin. Aniq hajmda bu gazlar odatiy temperaturada havoda 
yonishi mumkin. Masalan: ko‘mir okisi havoda 12,5% va ko‘p qiymatida erkin 
yonadi. 
Birgalikdagi tozalagich bir nechta har-xil xususiyatli gazlarni bir vaqtda 
tozalash holatida qo‘llaniladi. Bunda quydagi birlik bo‘lishi mumkin: asorbsiya va 
kattalik, issiqlik usuli, katalik gaztozalagich va boshqalar.