Mа’ruzа №3. O’zgаrmаs tоk gеnеrаtоri to’g’risidа umumiy tushunchаlаr. O’zgаrmаs tоk gеnеrаtоrlаrini qo’zg’аtish usullаri vа uning аsоsiy хаrаktеristikаlаri. Reja

Tashqi xarakteristikasi. Bu xarakteristika Sr_qo¢z = r_qo¢z+ r_sh.r = const va n = n_N= const bo‘lganda, U_a= f (I) bog‘liqlik ko‘rinishda bo‘ladi.
Parallel qo‘zg‘atishli generatorning bu xarakteristikasi xuddi mustaqil qo‘zg‘atishli generatorning tashqi xarakteristikasi kabi, qo‘zg‘atish tizimsidagi rostlovchi reostatning dastlabki olingan nuqtadagi (U_a=U_N) holatini o‘zgartirmasdan yuklama tokining o‘zgarishi yakor zanjirining chiqishidagi kuchlanishi U_a ga qanday ta’sir qilishini ko‘rsatadi.
Shuni ta’kidlash kerakki, mustaqil qo‘zg‘atishli generatorda qo‘zg‘atish toki o‘zgarmas bo‘lsa, parallel qo‘zg‘atishli generatorlarda esa, U_qo¢z = U_a bo‘l-ganligidan qo‘zg‘atish toki I_qo¢z o‘zgaradi, ya’ni
I_qo¢z = U_qo¢z /Sr_qo¢z ¹ const (7)
bo‘ladi. Demak, qo‘zg‘atish zanjiridagi qarshilik Sr_qo¢z=const bo‘lsa, qo‘zg‘atish toki I_qo¢z generator yakorining kuchlanishiga mutanosib ravishda o‘zgarar ekan.

7-rasm. Parallel qo’zg’atishli o’zgarmas tok generatorining tashqi xarakteristikasi (1);2− Mustaqil qo’zg’atishli generatorning tashqi xarakteristikasi (taqqoslash uchun keltirilgan).
Yuklama tokini oshirib olingan tashqi xarakteristikalarini taqqoslasak (7-rasm), parallel qo‘zg‘atishlida bu xarakteristika mustaqil qo‘zg‘atishlinikiga nisbatan pastroqda joylashganini ko‘ramiz. Bu quyidagicha tushuntiriladi. Agar mustaqil qo‘zg‘atishli generatorda yuklama tokining oshishi bilan kuchlanishning tushishiga: 1) yakor reaksiyasining magnitsizlovchi ta’siri va 2) yakor zanjiridagi kuchlanishning pasayishi sabab bo‘lsa, parallel qo‘zg‘atishli generatorda bunga 3-sabab qo‘shiladi, ya’ni yuqorida ko‘rsatilgan 2 ta sababga ko‘ra, yakor zanjiridagi (demak, qo‘zg‘atish zanjiridagi) kuchlanishning kamayishi (chunki U_qo¢z=U_a) tufayli qo‘zg‘atish tokining kamayishi ta’sir ko‘rsatadi. Demak, shu 3-sababga ko‘ra, parallel va mustaqil qo‘zg‘atishli generatorlarning tashqi xarakteristikalari bir-biri bilan farq qilar ekan. Agar tashqi xarakteristikani tajribada olish jarayonida yuklama qarshiligi R_yu ni 0 gacha kamaytirishni davom qildirsak (7-rasmda 2-punktir chiziq), yakor toki I_a haddan tashqari oshib ketadi, chunki bunda U_a= 0 bo‘lib, qisqa tutashuv rejimiga ega bo‘lamiz. Yakor tokining yo‘l qo‘yilgan qiymatidan oshib ketishi yakor chulg‘amini ishdan chiqaradi.
Parallel qo‘zg‘atishli generatorning tashqi xarakteristikasini olishda R_yu ni 0 gacha kamaytirsak yuklama toki I_yu=I_a o‘zining kritik I_kr=(2¸2,5)I_N qiymatigacha oshib, keyin esa kamaya boradi (7-rasm, 1-punktir egri chiziq). Buni quyidagicha tushuntirish mumkin. Ma’lumki, R_yu qarshilikning kamayishi yuklama tokining oshishiga olib kelishi kerak, ammo yuqorida ko‘rsatilgan 3 ta sababga ko‘ra generatorning chiqish klemmalaridagi kuchlanishning kamayishi, teskari yo‘nalishda ta’sir qiladi. Yuklama tokining qiymati yuklama qarshiligi va generator kuchlanishining qiymatlariga bog‘liq ravishda o‘zgaradi.
Xulosa qilib shuni ta’kidlash mumkinki, mustaqil va parallel qo‘zg‘atishli generatorlarning xarakteristikalari va xossalari yuklama tokining I_a= 0 dan I_a= I_N gacha o‘zgarishida bir-biridan kam farq qiladi.