Ma’ruza bo’yicha o’quv materiallari мавзу: Болалар психологияси ўқув фани сифатида

2. А.Н.Леонтьевнинг фаолият назарияси
А.Н.Леонтьев (1903-1979) - машхур рус психология фаолият наза­риясининг асосчиларидан бири. Фаолият назарияси онг ва фаолият бирлиги тамойили билан боглик. Ушбу назарияга кура, фаолият субъ­ектнинг предметли олам билан булган таъсирлашиши жараёни булиб, бу жараён унга уз эхтиёжларини кондириши учун имконият беради.
Фаолият - бу фаол максaдra йуналтирилган жараёндир. Предметлилик фаолият билан боглик эхтиёж - индивиддан тaшкарида булган, аммо индивид нормал хаёт кечириши шахснинг ривожланиши учун керак булган нарсаларга нисбатан заруратни хис зтиш холати. Мотив ­ эхтиёжнинг намоён булиш шакли инсонни фаолиятга ундайдиган са­баб яъни фаолиятнинг нима учун амалга оширилаётганлигидир. У ёки бу мотив инсонни муайян максадни куйишга ундайди. Maксaд - фаоли­ятнинг кутилаётган натижаси. Фаолият куйидаги даражаларга эга булади: 1. Махсус фаолият турлари даражаси; 2. Харакатлар даражаси; З. Операциялар даражаси; 4. психофизиологик функциялар даражаси.
Хар қандай фаолият маълум харакатлар keтмa-кетлиги шаклида амалга ошади. Харакат - онгли мaксaдra эришиш учун йуналтирилган фаоллик, фаолиятнинг асосий таркибий бирлигидир. У шароитга боглиқ равишда турли усуллар билан амалга оширилади. Харакатни амалга ошириш усуллари операциялар деб аталади. Операциялар - автомат­лашган, одатда аникланмайдиган харакатлардир. Фаолият уз мотивини йукоотиш ва xapaкaтra айланиши, харакат эса максади узгариши билан операцияга айланиши мумкин. Муайян шароитда харакатдан кузланган мaксaд бутун фаолият максадидан мухимрок ахамият касб этиши ва на­тижада максaд мотивга айланиб қолиши кузатилади. Фаолият назарияси нуктаи назаридан фаол инсон онги шаклла­нишининг шарти ва омили онг фаоллигининг шаклидир. А.Н.Леонтьев уз изланишларида фаолиятнинг бала тараккиётига таъсири муаммосини хам чукур урганган.
Тaдкикот натижасида фаолият назарияси доираси­да «етакчи фаолият» тушунчаси шаклланди. Етакчи фаолият деганда таракқиётнинг муайян даврида бола шахсидаги асосий психологик узгаришларга сабаб булувчи фаолият тушунилади. Мактабгача ёш даврида етакчи фаолият уйин фаолиятидир. Бир ёш давридан иккинчисига утишда етакчи фаолият тури узгаради, бунда бола фаолиятида максадининг мотивга айланиши, А.Н. Леонтьев таъбири билан айтганда «мотивнинг максaдra кучиши» кузатилади. Янги фаолият тури янги мотивлар пайдо булгач, вужудга келади. А.Н.Леонтьев фикрича шахс икки марта тугилади. шахснинг биринчи тугилиши мактабгача ёш даврига тугри келади. Бу ходиса инсоннинг уз импульсив хатти-харакатларини ижтимоий меъёрларга буйсундиришга илк бора уриниши, мотивлар уртасида иерархик муносабатларнинг таркиб топа бошлаши билан боглик булади. Шахснинг иккинчи тугилиши усмирлик даврида юз бе­ради. Бу ходиса инсоннинг уз мотивларини ва интилишларини англаши ва уларни буйсундириши билан богликдир. Ҳар бир тирик организмнинг фаоллиги унинг эҳтиёжларини қондиришга қаратилган бўлади. Англаб бўладиган ва англаб бўлмайдиган, табиий ёки маданий, моддий ёки маънавий, шахсий ёки ижтимоий-шахсий эҳтиёжлар одамлар ҳар турли фаоллик туғдиради. Агар ҳайвонларни хатти-ҳаракатлари бевосита теварак-атрофдаги муҳит билан белгиланса одамнинг фаоллиги эса илк ёшлик давридан бошлабоғ бутун инсоннинг тажрибаси ва жамият талаби билан бошқарилади. Хатти-ҳаракатнинг бу типи шунчалик ўзига хоски, уни аташ учун психологияда «фаолият» деган махсус термин қабул қилинган. Фаолият деб, шахснинг ўз эҳтиёжларини қондириш учун кўрсатадиган жисмоний ва психик (руҳий) фаоллигига айтилади. Фаолият – бир томондан, шахснииг ривожланиши ва сифатларининг намоён бўлиш шароити, иккинчи томондан шу фаолият субъекти бўлган шахснинг тараққиёт даражасига бағлиқдир. Инсон фаоллигининг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, фаолиятни мазмуни, ана шу фаолиятни юзага келтирган эҳтиёжнинг бир ўзи билангина белгиланмайди. Агар эҳтиёж фаолиятга мотив сифатида мадад бериб, уни рағбатлантириб турса, фаолиятнинг шакли ва мазмуни ижтимоий шароитлар, ижтимоий талаблар ҳамда тажрибалар билан белгиланади.
Одамни ишлашга мажбур қилувчи мотив унинг овқатланиш эҳтиёжи бўлиши мумкин. Бироқ одам, масалан, дастгоҳни очлик эҳтиёжини қондириш учун бошқармайди. Инсон фаодиятининг мазмуни жамият талаб қиладиган бирон маҳсулотни тайёрлаш мақсади билан белгиланади. Фаоликнинг манбаи бўлган фаолият фаолликни яхши англаб олинган мақсад билан белгиланади.
Юқоридаги жадвалда инсон фаодияти бидан ҳайвонлар хатти- ҳаракати ўртасидаги фарқда акс эттиридган. Фаолият фаолликни яхши англаб одинган мақсад билан бошқарилади. Фаолиятни англаш қандай даражада бўлмасин, мақсадни англаш ҳамма вақт ҳам зарурий белги сифатида қолаваеради.
Инсон фаолияти жуда хилма-хиддир: меҳнат, педагогик, бадиий- ижод, илмий-тадқиқот фаолиятларини киритиш мумкин. Инсон фаолияти таркибини таҳлил қилиш.
Шуни кўрсатадики, фаолият ташқи онгли дунёни онгли психик акс эттиришида намоён бўлади. "ҳар қандай фаолиятда инсон ўз ҳаракатларини мақсадини англайди, кутиладиган натижани тасаввур қилади, шароитни идрок қилади ва баҳолайди, бажариладиган ҳаракат тартибини ўйлайди, иродавий зўр беради, фаолиятнинг боришини кузатади, муваффақият ва мағлубиятни ўйлайди.
Мақсад - инсон фаолияти сўнгги натижасининг образи сифатида намоён бўлади ва эҳтиёжларни амалга оширилишидир. Мотив – кишини фаолиятга ундайди ва унга мазмун бахш этади. Иш-ҳаракат - галдаги битта оддий вазифани бажаришга қаратилган нисбатан тугалланган фаолиятнинг таркиби. Фаолиятга қаратилган мақсад озми-кўпми узоқ ёки яқин бўлиши мумкин. Шунинг учун бу мақсадга эришиш одам томонидан ана шу мақсад сари ҳаракат қилиш давомида унинг олдида туқиладиган қатор жузъий мақсадлар изчиллик билан ҳосил қилишдан иборат бўлади. Ташқи оламдаги нарсаларнинг ҳолатини ва хоссаларини ўзгарти- ришга қаратилган ҳаракатларни иш-ҳаракат (саъи-ҳаракат) деб юритилади. Нарсалар билан қилинадиган истаган бир иш макон ва замон билан боғлиқ бўлган маълум ҳаракатлардан ташкил тонади. Масалан, "А", "И" ҳарфларини ёзишдаги ҳаракатлар бир-биридан фарқ қилади. Одамнинг нарсалар билан қиладиган ҳаракатлари таҳлили шуни кўрсатадики, бу ҳаракатлар ташқи жиҳатдан жуда кўн ва ранг-барангдир. Шундай бўлса ҳам, одатда улар учта содда элементлардан ташкил тонгандир: "олмоқ", "жойини ўзгартирмоқ", "қўйиб юбормоқ", бу ҳаракатлар одамнинг танаси, оёқлари ва боши билан қилинадиган ёрдамчи ҳаракатлар билан биргаликда амалга оширилади. Нарсалар билан қилинадиган иш-ҳаракатдан ташқари, одамнинг фаолиятини баданнинг маълум вазиятини ва қиёфасини сақлаб туриши таъминлайдиган ҳаракатлар, (туриш, ўтириш) организмнинг бир жойдан иккинчи жойга ўрин алмаштириши (югуриш, сакраш), коммуникацияни таъминлайдиган ҳаракатлар, ифодали ҳаракатлар (мимйка ва пантомимика) ва нутқ ҳаракатлари мавжуд. Нарсалар билан қилинадиган ишларни бажариш маълум тизимдаги ҳаракатларни амалга оширишдан иборат. Ҳаракатлар тизими ва мақсади билан, бу мақсад йўналтирилган нарсалар хусусияти ва иш шароити билан боглиғдир. Масалан, стакан ва қаламни олиш, пиёда ва чангида юриш, оғир ва енгил нарсани бошқа жойга олиб қўйиш, майда ва катта михни қоқиш, гантел ва штангани кўтариш ҳаракатлари бир-биридан фарқ қилади.
Шундай қилиб, А.Н.Леонъевнинг илмий карашлари жахон психо­логи фани тараккиётига улкан хисса булиб кушилди, улар болалар психологияси сохасидаги кyплaб назарий ва амалий муаммоларни хал этиш учун хам замин булиб хизмат килиб келмокда.

3.