Ma’ruza bo’yicha o’quv materiallari мавзу: Болалар психологияси ўқув фани сифатида

Илк болалик даври
Режа:

1. 
   Илк болалик даврида физиологик ва жисмоний ривожланиш, ҳаракат малакалари, когнитив жараёнлар ва нутқнинг ривожланиши. Ақлий ривожланиш.
   
2. 
   Бола тафаккурида эгоцентиризмнинг юзага келиши.
   
3. 
   Предметли ҳаракат фаолиятининг ривожланиши.
   
4. 
   Илк болалик даврида ўз-ўзини англаши
   

Таянч тушунчалар: Эгоцентризм, “Мен” концепцияси, предметли вазият, предметли фаолият, механик ҳотира, вазият нутқи.


Илк болалик даврида физиологик ва жисмоний ривожланиш, ҳаракат малакалари, когнитив жараёнлар ва нутқнинг ривожланиши. Ақлий ривожланиш.
1-муаммоли масала


1-мисол. Бир ёшлик болада турли нарсалар билан ҳаракат қилишнинг оддий тури жадал ривожланади. Бошқача айтганда, унда жисмлар билан муайян ҳаракатни амалга оширишнинг нисбатан барқарор усуллари шакллана боради.
2-мисол. Болаларда кенг кўламли ва кўп миқдордаги предметларни таниш, идрок қилиш, уларнинг хусусиятларини ўзгартириш эҳтиёжининг ортиши катта ёшдаги одамлар билан мулоқотга киришиш майли, туйғуси ва истагини кучайтиради.
3-мисол. Катталар билан болалар мулоқотида ишлатиладиган сўзларнинг фарқлари турли манбага ва асосга боғлиқдир: а) болалар нутқида шундай сўзлар қўлланиладики, улар ҳеч қачон катта одамларга шундай маънони билдирмайди; б) кўпинча бола нутқидаги сўзлар катталар сўзлашувининг маълум бўлагини эмас, балки унинг ўзагини ташкил қилади, холос; в) болалар катталар қўллайдиган сўзларни бўзиб талаффўз қилсаларда, лекин предметнинг тимсолига асосланиб, уларнинг умумий фонетик ва ритмик жиҳатларини сақлайдилар; г) тақлидий сўзлар.
Сизнинг-ча, мазкур мисолларда баён этилган фикрлар илк болалик давридаги қайси психик жараёнлар билан узвий боғлиқ ва нима учун? Ўз фикрингизни асослаб беринг.

Инсон онтогенезида унинг 1 ёшдан 3 ёшгача ўсиш даври алоҳида аҳамият касб этади. Чунки бу даврда инсон зотига хос энг муҳим сифатлар, ҳарактер ҳислати, атроф-муҳитга, ўзгаларга муносабат, хулқ-атвор, тафаккур ва онг каби психик акс эттиришнинг турли кўринишлари шаклланади. Буларнинг барчаси қарама-қаршиликлар кураши остида таркиб топади.

Боланинг юришга уриниши, турли нарсалар билан овуниши ва машғул бўлиш имкониятлари кенгайиши, унинг катталарга бевосита тобелиги, уларга боғлиқлиги нисбатан камайишига олиб келади. Бинобарин, унинг мустақил ҳаракат қилиши учун зарур шарт-шароитлар яратилади.
Р.Я.Абрамович-Лехтманнинг тадқиқотларида ифодаланишича, бир ёшли ва бир ёшу икки ойлик болада турли нарсалар билан ҳаракат қилишнинг оддий тури жадал ривожланади. Бошқача айтганда, унда жисмлар билан муайян ҳаракатни амалга оширишнинг нисбатан барқарор усуллари шакллана боради. Шундай ҳаракатлар тобора ортади ва мураккаблашади, уларнинг моҳияти борган сари чуқурлашади.
Д.Б.Эльконин фикрича, болаларда кенг кўламли ва кўп миқдордаги предметларни таниш, идрок қилиш, уларнинг хусусиятларини ўзгартириш эҳтиёжининг ортиши катта ёшдаги одамлар билан мулоқотга киришиши майли, туйғуси ва истагини кучайтиради. Шундай бўлсада, бу муаммо бола шахсий ўйин фаолиятини ташкил қилишда ҳали катталарнинг мададига ва ёрдамига муҳтожлигини кўрсатади.
Бир ёшли ва ундан сал ошган боланинг ҳар хил ҳаракатли ўйинларда муваффақиятсизликка учраши, кўзлаган ишни бажаришдаги нохуш кечинмалар унинг руҳий дунёсида дастлабки жазава (аффектив) туйғу ва ҳисни вужудга келтиради. Шунингдек, ўз фаолиятида учрайдиган кўнгилсиз воқеаларга шахсий муносабатини билдириш-акс эттиришнинг янги шакли таъсирланиш (реакцияга киришиш) ни таркиб топтиради.
Аччиқланиш, жаҳл қўзғалиши, қаҳру ғазаб туйғуларининг хусусиятини тақиқ қилган Т. Е. Конникова маълумотларига биноан, бир ёшли болада кўпинча безовталаниш, хатти-ҳаракатдаги “портлаш”, қаҳри қаттиқлик юзага келади. Олиманинг фикрича, унинг психикасида пайдо бўлаётган ҳулқ ҳосиласи тиришқоқликнинг ўзига хос кўринишидан иборат бўлиб, у ўзи ёқтирган нарсани тезроқ қўлига олиш ҳохиши билан узвий боғлиқдир.
Одатда, аффектив ҳолатга берилишни ёки аффектив таъсирланишни бола катталар билан мулоқотда психик жиҳатдан қониқмаслиги шосил қилади. Психологик маълкмотларга кўра, “портлаш”, “лов этиш” хусусиятига эга бўлган аффектив қуйидаги сабаблар билан вужудга келади: 1) катта болани ҳохиш истакларини тушунмаслиги, имо-ишораси ва юз-чеҳра ҳаракатларига, пантомимикасига (юз билан тана ҳаракатлари қўшилиши) эътиборсизлиги; 2) боланинг ихтиёрсиз хатти-ҳаракатига батамом қаршилик кўрсатиши, шунингдек, унинг талабини бажармаслиги; 3) боладаги ўзгаришларга оид билимлардан бехабарлиги, бу ўзгаришларни олдиндан сеза олмаслиги ва бошқалар.
Жазавага тушишнинг хусусияти ва даражаси боланинг яшаш шароити ҳамда унга катталарнинг муносабатида ўз ифодасини топади ва маҳаллий мезонлар ёрмаси билан аниқланади. Н. А. Менчинская ўз кундаликларида бир ярим ёшли ўғлининг ўжарлигини шундай таърифлайди: “Мумкин эмас!” тақиқлашга жавобан Саша ўжарлик қилар, шўхлигини яна зўр бериб давом эттиришга уринар эди; унинг ўжарона ҳоҳишини бошқа бошқа объектга тортиш билангина бартараф қилса бўлар эди; кўпинча тақиқлашга қарши йиғлаб инжиқлик қилар, ҳатто, ўзини полга отар, қўл ва оёқларини тапиллатар, аммо бундай “жазава” унинг хулқида жуда кам содир бўлиб, уни бундай шўхликларидан тез ва осон чалғитиш мумкин эди. ..”.
Психологлардан В.С.Виготский, П.П.Блонский ва уларнинг шогирдлари олиб борган ишлардан кўринадики, болада пайдо бўлган дастлабки сўз-ибора гўдаклик давридан илк болалик даврига ўтишнинг энг муҳим жиҳати ва шарти ҳисобланади. ҳаракат билан сўзнинг боғланши боланинг мустақиллги ва мустақил фаолиятга амалга ошириш учун зарур шароит яратади.
Йирик психологлар В.Штерн, К.Бюлер ва бошқаларнинг тадқиқотларида баён қилинишича, бола қўллайдиган дастлабки сўзлар икита муҳим хусусиятга эгадир: биринчи хусусияти улар катталар нутқидаги сўзлардан фонетик жиҳатидан кескин фарқланишидир; иккинчи хусусияти эса ўзининг қамрови билан кўп маъноли эгадир. Бошқача айтганда, мазкур сўзлар, иборалар маълум предметни эмас, балки қатор нарсаларнинг номини, ҳатто, гуруҳларини англатади.
Юқоридаги мулоҳазаларнинг далили сифатида Т. Е. Конникова тажрибасидан намуна келтирамиз: Олиманинг нуқтаи назарича, катталар билан болалар мулоқотида ишлатиладиган сўзларнинг фарқлари турли манбага ва асосга боғлиқдир: а) болалар нутқида шундай сўзлар қўлланиладики, улар ҳеч қачон катта одамларга шундай маънони билдирмайди (адига-балиқ мойи, ика-шарф, гили-гилига-қалам); б) кўпинча бола нутқидаги сўзлар катталар сўзлашувининг маълум бўлагини эмас, балки унинг ўзагини ташкил қилади, холос (“ис”-иссиқ”, “ди”-келди); в) болалар катталар қўллайдиган сўзларни бўзиб талаффўз қилсаларда, лекин предметнинг тимсолига асосланиб, уларнинг умумий фонетик ва ритмик жиҳатларини сақлайдилар (“ти-ти”-соат, “па-па”-машина, “линг-линг” радио, телевизор); г) тақлидий сўзлар (“вов-вов”-ит, “му-му”-сигир, “ба-ба”-қўй кабилар).
Д. Б.Эльконин тажрибасида бир ёшу уч ойлик Галя учун “ака” деган тушунча (сунъий бўлсада) ҳўл мевалар, конфет, қанд, золдир сингари нарсаларни англатади. Т.Е.Конникова тажрибасида эса худди шу ёшдаги Нонна “кх-кх” деганда мушук, соч, мўйнани атаган. Бу мисолларни психологик нуқтаи назардан таҳлил қилсак, уларда умумпсихологик қонуниятлари замирида она тилининг грамматик тўзилишини фаол эгаллаш учун кенг имкониятлар ётади. Умуман, диалогик нутқ боланинг катталар билан ҳамкорликдаги фаолиятини ажралмас таркбий қисми ҳисобланади.
А.Н.Гвоздев илк болалик ёш даврида рус тилининг грамматик қурилишин ўрганиб, уни икки босқичга ажратади. Биринчи босқич-1ёшу 3 ойликдан 1ёшу 10 ойликкача. Бу босқич ҳам муайян даврларни ўз ичига: а) бир сўздан тўзилган гаплар босқичи(1,3-1,8); б) икки ва ундан ортиқ сўздан тўзилган гаплар. Иккинси босқич-1ёшу 10 ойликдан 3 ёшгача. Бу босқич ҳам бир неча даврларга ажратилади: а) содда ва мураккаб гапларнинг шаклланиши (1,10-2); б) синтаксистик алоқаларни ифодаловчи гаплардан фойдаланиш (2,1-2,3); в) ёрдамчи сўзларни ўзлаштириш босқичи кабилар.
Психологик адабиётларда илк болалик даврида тилнинг грамматик шаклларини жадал суръат билан ўзлаштириш омиллари бўйича қатор муаммолар ифодаланган. Масалан, К. Бюллер болани тилни флектив (турланиш, тусланиш) табиати билан танишиш муаммоларига алоҳида аҳамият берган. Унинг фикрича, бола мазкур ҳолатни интуитив равишда кашф қилади, бу нарса грамматик алоқаларда, морфологик ўзгаришларда намоён бўлади.
Болада тилнинг грамматик қурилишини ўрганишда бағишланган анчагина тадқиқотлар мавжуд. Уларнинг муаллифлари Ф.А.Сохин, Л.С.Славина, Д.Б.Эльконин, К.И.Чуковский, М.И.Попова, Г.Л.Розенгарт-Пупко, А.Р.Лурия, Ф.Я.Юдувич, П.Я.Гальперин ва бошқалардир.
Д.Б.Эльконин фикрича, она тили (рус тили) грамматикасини ўзлаштириш қуйидагича амалга ошади: а) яққол идрок қилинаётган вазият тилнинг лексик воситаси билан ифодаланиб, объектив муносабатни акс эттиради; б) предметли вазиятнинг грамматик шакли ажратилади; в) грамматик муносабатлар шаклини билдирувчиларни умумлаштириш ва мавҳумлаштириш юзага келади.
Тадқиқотчи Н.Х.Швачикин мулоҳазасига кўра, болада аввал унли ҳарфларни, кейин ундош ҳарфларни фарқлаш кўникмаси вужудга келади. Гўдаклик даврида бола қараши, эшитишни (қулоқ солишни) ва ўз қул ҳаракатларини бошқаришни ўрганади. У жуда актив ҳаракатга катталар билан мулоқотга киришиш ва бошқалар энг катта ютуҒи. Эмаклаш энди боланинг 1 ёшдан 3 ёшгача бўлган (илк болалик) даври бошланади. Бу ёшдаги ҳаракатдаги энг катта ютуғи тўгри ва тик юра бошлаши психикасининг ривожланишини таьминловчи предметли фаолиятнинг йўлга қўйиши ва гапларни тушуниб нутқ ривожланишидир. Юриш вақтида тўҒри юриш уларни қониқтирмайди. Орқага кўзларини юмиб баланд пастқам жойлардан юриб ўзлари ўзларига қийинчилик туғдиради ва уни енгишга ҳаракат қилади. Уйқу вақти камая боради. 1,5 ёшдан 13,5 соат кечаси ва 2 маҳал, кундўзи 3 ёшга етганда 12 соат кечаси ва 1 маҳал кундўзи ухлайди. Жисмоний жиҳатда ўсиши қуйидаги кўрсаткичлар атрофида бўлади.
1 яшар бўйи 75 (йилига 25) вазни 9 (йилига 6)
2 яшар бўйи 85 (йилига 10) вазни 12,5 (йилига 3,5)
3 яшар бўйи 92 (йилига 7) вазни 14 (йилига 1,5)
Суяклар қотиши ва ўсиши процесси давом этади. 3 ёшга етганда сут тишлари чиқиб бўлади. Умуртқаси ривожланиб бола гавдасини кўтарадиган бўлади. Ички органларда ҳам ўсади, ўпка ва юрак ҳаракатларининг активлиги ҳисобига вазн ортиб фаоллиги ортади. Лейкоцит кам бўлганлиги учун юқумли касалликларга тез берилувчан бўлади.