Ma’ruza bo’yicha o’quv materiallari мавзу: Болалар психологияси ўқув фани сифатида


Download 287.6 Kb.
bet9/42
Sana02.11.2023
Hajmi287.6 Kb.
#1739112
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   42
Bog'liq
56849 ruzalar matni

Эксперимент. Эксперимент - илмий билишнинг асосий методларидан бири. Унииг кузатишдан асосий фарқи шундаки, унда тaдқикотчи уpганилаётган ва­зиятга фаол таъсир куpсатади, бир ёки бир неча узгарувчилар 6илан манипуляцияларни амалга оширади. Экспериментда психик хусусиятлар махсус шароитларда уpганилади.
Экспериментнинг икки тури ажратилади: лаборатория эксперимен­ти ва табиий эксперимент. Лаборатория эксперименти махсус жихозланган жойларда, каттиқ назорат остида амалга оширилади. Таби­ий эксперимент эса синалувчи учун одатий булган шароитга якин ша­роитда утказилади ва унда синалувчи эксперимент объекти эканини билмайди. Бу холат лаборатория экспериментида вужудга келадиган эмоционал зурикиш, тадкикот натижаларини узгартириб юборишга ин­тилиш каби синалувчига хос хусусиятларни бартараф этиш имконини беради.
Масалан, макта6гача ёшдаги боланинг хотирасини уpганиш учун уни алохида хонага олиб чиқиб, шу ерда унга бир катор сузларни укиб бериб, сунгра қайтаришни талаб килиш мумкин. Аммо мазкур шароит бола учун одатий эмас. Шунинг учун боланинг ички эмоционал зурикиши (хавотирга тушиши, шубхалана бошлаши ва хоказо) унга топширикни имкониятлари даражасида бажариш учун йул куймайди.
Демак, экспериментдан олинган натижаларни хакконий деб булмайди. Борди-ю, бола билан уйин уйнаб, унга харидор ролини бериб айтилган нарсаларни «дукондан» харид килиш вазифаси топширилган булса, у олиб келган нарсаларига караб нимани эслаб колганини, нимани унут­ганини аниқлаш кийин эмас. Демак, шундай шаклда табиий экспери­мент натижалари анча хакқоний булади.

Режалаштириш бос-кичида тaдқикот мак-садини, синалувчилар таркибини аник, бел-гилаш, экспериментда ишлатиладиган мето-дикалар­ни, экспери-ментни утказиш шароитини (жой ва вактини) аниклаштириш, барча шароитларни олдиндан яратиб куйиш зарур;



Экспериментал тадқиқотни ташкил этиш ва амалга оширишда бир катор талабларга риоя этиш керак. Ушбу талаблар Г.У.Урунтаева ва Ю.А.Афонькина томонидан тизимлаштирилган булиб, улар куйидагилардан иборат:



Экспериментни утказиш жараёнида тaдкикотда иштирок этаётган бола билан узаро ишончга асосланган муноса-батни урнатиш, му-локотга дустона, илик оханг бахш этиш, болани уз олдига ут-казиш, боланинг ха­толарига ортикча эътибор бермаслик, 10 боланинг ин­дивидуал-психологик хусусиятларига мослаштириш зарур.


Бола билан утказилаётган эксперимент узок давом этмаслиги, унга эксперимент жараёнида узгаришлар киритмаслик керак. Одатда экспериментда тaдкикотчидан ташкари эксперимент баённомасини туэувчи шахс хам иштирок этади. Экспериментнинг яна икки тури аникловчи эксперимент ва шакллантирувчи эксперимент хам ажратилади. Аникловчи эксперимен­тда бола психик тараккиётига хос муайян хусусиятлар кайд этилади. Масалан. ота-оналар уртасидаги низоларнинг бола эмоционал холатига таъсирини аниклаш мумкин. Бунинг учун низоли оилада вояга eтaётгaн болаларни аниклаш ва уларнинг эмоционал сохасини урганиш хамда олинган натижаларни бошка болаларнинг натижалари билан солишти­риш керак булади. Натижада шундай ходиса - ота-оналарнинг узаро низоси ва бола эмоционал ривожланиши уртасида алокадорлик мавжуд­лиги таъкидланади. Шакллантирувчи экспериментда синалувчига фаол таъсир курсатилиши окибатида унда руй берадиган узгаришлар аникланади. Масалан, ота-она уртасидаги муносабатни яхшилаш бола эмоционал сохасига кандай таъсир курсатишини аниклаш мумкин.


Бунинг учун ота-онаси уртасидаги муносабат яхшиланган болалар эмоционал сохасига хос хусусиятлар билан ота-онаси уртасидаги муносабат низоли булиб колаётган болалар эмоционал хусусиятларини узаро солиштириш ёки боланинг аввалги эмоционал хусусиятлари билан кейингиларини узаро киёслаш мумкин.
Шунингдек. айрим уринларда назорат эксперименти хам ажратила­ди. Бу эксперимент куп жихатдан аникловчи экспериментга ухшаб кетади. Уни утказишда кузланган макcaд фаол таъсир курсатилган гурухдаги узгаришларда айнан таъсирнинг роли кандай булганини аниклашдaн иборат. Бунинг учун фаол таъсир курсатилган гурух билан хеч кандай таъсир курсатилмаган назорат гурухининг натижалари узаро солиштирилади. Агар уртадаги фарк анча сезиларли булса, демак, би­ринчи гурухдаги узгаришларга айнан утказилган таъсир сабаб булган деган хулосага келинади.
Тажриба методи ўз навбатида табий ва лаборатория методларига ажратилади. Табиий метод психологик-педагогик масалаларни ҳал қилишда қўлланади. Бу методнинг илмий асосларини 1910 йилда А.Ф. Лазурский таърифлаган. Табиий методдан фойдаланишда ишлаб чиқариш жараёнлари аъзоларининг, илмий муассасалар ходимларининг, ўқитувчилар, кексайган кишиларнинг психологик ўзгаришлари, ўзаро муносабатлари, иш қобилиятлари, мутахассисликка яроқлилиги муаммоларини ҳал қилиш назарда тутилади. Табий шароитдан инсон психикасини ўрганишда синалувчилар (боғча болалари, мактаб ўқувчилари, ишчилар, деҳқонлар, ходимлар ва ҳакозолар)нинг ўзлари бехабар бўлиши, таълим жараёнида берилаётган билимлар тадқиқот мақсадига мувофиқлаштирилиши, катта ёшдаги одамларга тарбиявий таъсир ўтказин кундалик меҳнат тарзи доирасида амалга оширилиши, завоб ва фабрика эса моддий маҳсулот ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишга қаратилиши лозим. Лаборатория (клиника) методи кўпинча индивидуал (гоҳо гуруҳ ва жамоа шаклида синалувчилардан яширмай, махсус психологик асбоблар, йўл-йўриқлар, тавсиялар, кўрсатма ва иловалардан фойдаланиб олиб борилади. Ҳозир инсон психикасидаги ўзгаришларни аниқлайдиган асбоблар, мураккаб электрон ҳисоблаш машиналари (дисплейрлар, Курилмалар, маслама ва жихозлар, холатлар, функциялар, вужуга келаётган янги сифатларни қайд қилиш ва ўлчашда қўлланади. Кўпинча детекторлар, электрон ва радио ўлчагичлар, секундамер, рефлексометр, хронорефлексометр, люксметр, аномалоскон, таҳистакоп, ауднометр, эстезиометр, элетроминограмма электроэнцифи-лограмма кабилардан фойдаланилади. Лаборатория методи ёрдами билан диққатнинг сифатлари, сезги, идрок, хотира ва тафаккурларнинг хусусиятлари, эмоционал ҳамда иродавий ва ақлий зўриқиш сингари мураккаб психик ҳолатлар текширилади. кУпинча лаборатория шароитида кишилар (учувчи, шофёр, оператор, электрончилар) ва кутилмаган тасодифий вазиятлар (ҳалокат, портлаш, издан чиқиш, шовқин кўтарилиши)нинг методлари яратилади. Асбобларнинг кўрсатиши бўйича ўзгаришлар, ривожланиш динамикаси, жисмоний ва ақлий толиқиш, эмоционал-иродавий, асабий зўриқиш, жиддийлик, танглик қандай содир бўлаётганини ифодаловчи маълумотлар олинади. Тажриба аниқловчи, таркиб топтирувчи (тарбиялановчи) ва текшириш қисмларига бўлинади. Тажрибанинг аниқловчи қисмида психик хусусият, жараён ёки холат, ўйин, меҳнат, ўқиш каби фаолиятларда тадқиқ қилинади. тадқиқот объектининг айнан шу пайтдаги ҳолати, имконияти аниқланади, лекин текширувчи синалувчига таъсир ўтказмайди. Шу паллада синалувчига ҳатто, йўловчи саволлар билан ҳам ёрдам бермаслик тажрибанинг принципи ҳисобланади.

Download 287.6 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   42




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling