Materiallarni chiqim qilish paytida qanday baholash usullari qoʻllaniladi va ularni tavsiflang? №4 «Tovar-moddiy zaxiralar»

«Standart-kost» tizimi. Ushbu usulda muayyan mahsulotni ishlab 
chiqarish uchun normativ (standart) xarajatlar foydalaniladi, ya’ni ushbu 
xarajatlar oldindan aniqlanadi va ularga asosan ishlab chiqarish 
xarajatlarining smetasi tuziladi.
«Standart-kost» tizimining mazmuni 10.10-rasmda ifodalangan.
Ma’lum davr ichida ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi uchun
qilingan normativ xarajatlar har bir mas’uliyat markazi bo‘yicha alohida
aks ettiriladi. Ushbu davr uchun haqiqiy xarajatlar ham mas’ uliyat
markazi schotiga yoziladi. Normativ va haqiqiy xarajatlarni taqqoslash
yo‘li bilan chetlanishlar aniqlanadi. 

---

134-savol 
Xarajatlarni turkumlash nima uchun zarur? 
Tarmoqlar va ishlab chiqarish xususiyatidan kelib chiqqan holda xarajat
moddalarining namunaviy ro‘yxati ishlab chiqilib, yagona uslubiy yondashuv 
ta’minlanadi. 
Masalan, qishloq xo‘jaligida o‘simlikchilik tarmog‘i xarajatlarining 
analitik hisobi quyidagi moddalar bo‘yicha tashkil etiladi: 
• mehnat haqi xarajatlari, yagona ijtimoiy to‘lov ajratmalari bilan; 
• urug‘lik va ko‘chat materiallari; 
• o‘g‘itlar; 
• o‘simliklarni himoya qilish vositalari; 
• ishlar va xizmatlar; 
• asosiy vositalarni saqlash xarajatlari; 
• ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish xarajatlari; 
• sug‘urta to‘lovlari; 
• boshqa xarajatlar. 
Tarmoq va ishlab chiqarish xususiyatlariga ko‘ra xarajat 
moddalarining namunaviy ro‘yxati o‘zgarishi mumkin. Bu alohida 
korxonalarning xarajatlarini solishtirish, buxgalteriya hisobi uslubiyatini 
soddalashtirishga imkon yaratadi.
«Xarajatlar tarkibi … to‘g‘risidagi Nizom»ga muvofiq korxona 
qaysi xarajatlarni mahsulot(ish, xizmat)lar tannarxiga kiritish, qaysilarini 
kiritmaslik kerakligini aniqlaydi. Ushbu nizomga muvofiq korxona 
quyidagi toifa xarajatlarni mahsulot tannarxiga to‘liq hajmda kiritadi: 
— bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar; 
— bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari; 
— boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar, jumladan ishlab chiqarish 
xususiyatiga ega bo‘lgan ustama xarajatlar.
Davr xarajatlari tarkibida hisobga olinib, asosiy faoliyatdan olingan 
foyda hisobidan qoplanadigan xarajatlar ishlab chiqarish sarflariga olib 
borilmaydi va mahsulot tannarxiga qo‘shilmaydi. Bular: 
— sotish xarajatlari; 
— ma’muriy-boshqaruv xarajatlari; 
— boshqa muomala xarajatlari va zararlar.
Xarajatlarni moddalar bo‘yicha guruhlash ichki xo‘jalik rejalashtirilishi, joriy
buxgalteriya hisobi va mahsulot(ish, xizmat)lar tannarxini hisoblashda
qo‘llaniladi. U ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga 
olish va mahsulot(ish, xizmat)lar tannarxini hisoblash uslublarining 
mazmunini belgilaydi. 
135-savol