Mavzu : Psixologiyaning dastlabki va O‘rta asrlarda rivojlanishi Reja

Suqrot hayoti: Suqrot taxminan miloddan avvalgi 470-yilda
tug'ilgan va 399-yilda vafot etgan. Uning faol falsafiy faoliyati
naturfalsafa davriga (miloddan avvalgi 450-400-yillar) to‘g‘ri keladi.
Sofistlarga zamondosh bo‘lgan Suqrot dastlabki Afinalik faylasuf edi
va butun umr bo‘yi ona shahrida yashagan. Uning otasi toshtarosh,
onasi esa doya bo‘Igan. U aslzoda va badavlat bo‘lmasa-da, hech
qachon o‘zining moddiy ahvolinin yaxshilashga urinmagan. Suqrot
Ksantippaga uylangan va uch farzandli bo‘lgan. U juda ko‘rimsiz
qiyofaga ega bo‘lgan. U doimo eski liboslarda, yalangoyoq yurgan.
Ayollar borasida ham Suqrotning omadi yurishmagan. Garchi ikki
marta uylangan bo‘lsa-da? oilaviy baxtga erisha olmagan.
Suqrot asosiy vaqtini munozara va bahslarda o‘tkazgan. Bahslarda
doim uning qo‘li baland kelgan. Shuning uchun ko‘pincha uning
sochidan tortib kaltaklashgan, ustidan kulib haqoratlashgan. Suqrot
hammasiga dosh bergan. Odamlar bundan ajablanishganda ularga
qarata shunday degan: ≪Eshak tepsa uni sudga bera olmayman-ku!≫.
Suqrot mohir raqqos bo‘ Igan va bunday mashqni jismning salomatligi
uchun foydali deb bilgan. U talabalarga og‘zaki saboq bergan va hech
qanday yozma manba qoldirmagan. Timey ismli shogirdi: ≪Ey, ustoz,
nima sababdan dono fikrlaringizni qog‘ozga tushirmaysiz?≫ — deb
so‘raganda, Suqrot: ≪Ey, Timey, o‘lik hayvonlarning terisiga ishonching
va tirik, barhayot fikrlarga ishonchsizliging juda mustahkam ekan≫, —
deb javob bergan.
399-yil Suqrot biryurtdoshiningfitnasi tufayli fiiqarolik me’yorlarini
buzganlikda ayblanib, o‘lim jazosiga hukm qilingan va qatl etilgan.
Sudda Suqrotning og‘zidan chiqqan so‘nggi so‘zlar shunday bo‘lgan:
≪Menga o‘lish uchun, sizga esa yashash uchun bu yemi tark etish fursati
yetdi. Faqat buning qay biri afzalligi Xudodan o‘zga hech kimga ayon
emas≫.
Sudda 220 nafar odam Suqrotning aybsizligini yoqlab, 280 nafar
kishi esa unga qarshi ovoz bergan. Suqrot Platonning dialoglarida
tasvirlanganidek, G‘arbiy dunyo ruhiga eng ko‘p ta’sir ko‘rsatgan
kishilar sirasiga kiradi. Suqrot insoniy shaxs sifatida u yuksak
ma’naviyati, kamtarin va oddiy turmush tarzi, zukkoligi, samimiyligi,
xushfe’lligi va hazil-mutoyibaga moyilligi kabi xususiyatlari bilan
ajralib turar edi. Biroq aiinalik fiiqarolar Suqrot ularni ko‘chada yoki
bozorda yo‘Idan to‘xtatib, suhbatga solib, qiyin savollarga tutadigan
holatlarda muayyan darajada noqulay vaziyatga tushib qolishardi. Bir
qator sabablarga ko‘ra, Suqrot ham sofistlar kabi o‘zining yoshlik
davrini xazon qilib, jamiyat uchun xavfli odamga aylanmoqda, degan
qarash ham shakllangan edi. Suqrot hech narsa yozmagan. Uning
ta’limoti (mabodo umuman uning ta’limoti xususida gapirish mumkin
bo‘lsa) haqidagi bizning bilimimiz u haqida boshqalaming yozgan
asarlariga asoslanadi. Asosan, bular Platon asarlari bo‘lib, Suqrot uning
dialoglarida asosiy rol’ o‘ynaydi. Shuning uchun Suqrotning aslida
nimalami gapirganligini va Platonning dialoglarida Suqrot fikrlari bilan
Platon fikrlari o‘rtasidagi chegarani aniqlash ancha qiyin vazifadir. Ana
shu jihatni e’tiborga olib, Suqrot falsafasini Platonning bayon qilgani
tarzda talqin etishga harakat qilamiz.
Qadimgi grek materialistlari, shuningdek, idealist Suqrot va Platonlar
ham o‘zlarining psixologik qarashlarini yozib sistemali bayon
qilingan mukammal asar sifatida qoldirmaganlar. Ularning bu fikrlari
asosan ayrim-ayrim mulohazalar tariqasida saqlanib qolgan. Platonning
psixologik fikrlari esa har xil falsafiy asarlarida, diologlarida
saqlangan.
Sharqda Aflotun nomi bilan mashhur bo'lgan Platonning fikricha,
ruhni qanotli ot-arava va izvoshiga o‘xshatish mumkin, izvosh va otlar
o‘rtasidagi munosabat, tana va ruh o‘rtasidagi munosabat kabidir.
Aflotun kelgusi avlodlarga hech qachon eskirmaydigan mana bu
o‘gitni meros qoldirgan: ≪Haqiqiy va to‘g‘ri fikrlay oluvchi faylasuflar
davlat tepasiga kelmaguncha, yohud hukmdorlar ilohiy iqtidorlari
ila tom ma’nodagi faylasuflik maqomiga ko‘tarilmagunlariga qadar
insoniyat yovuzlikdan qutulolmaydi≫.