Mavzu : Psixologiyaning dastlabki va O‘rta asrlarda rivojlanishi Reja

Avgustin Avreiiy hayoti: Avgustin 354-yilda Shimoliy Afrikadagi
Tagast shahrida tug4ildi. Uning onasi xristian, otasi esa majusiy
edi. Avgustinning o4smirligi Karfagenda qayg4usiz o4tdi. Avgustin
ulg4aygach, Karfagendagi notiqlik maktabida uch yil davomida tahsil
oldi. Ana shu vaqt ichida u Sitseronning falsafiy qarashlarini katta qiziqish
bilan o4rgandi.
Avgustin 375-yildan boshlab 8-yil davomida notiqlik san’ati
bo'yicha talabalarga saboq berdi. 384-yiIda u Italiyaga yo‘l oldi
vii Milan shahridagi notiqlik maktabida muallimlik qildi. Bu yerda
nusroniylik diniga kirib, uni chuqur o‘rganishga kirishdi.
388-yili Avgustin Afrikaga qaytib, oradan uch yil o‘tgach, o‘zini
butkul diniy ilmlarni o‘rganishga bag‘ishladi va ko‘p vaqt o‘tmay
(iippon shahrining Episkopi Valeriy homiyligi ostida ruhoniylikni
qabul qildi.
395-yil Epsikop Valeriyning o‘limidan so‘ng, Avgustin Gippondagi
episkoplik kafedrasiga yetakchilik qilib, 34-yil - umrining so‘nggi
damlarigacha shu yerda ishladi. U tinmay mutolaa qilar va shunga
yarasha o‘ta ma’rifatli, bilimdon edi. Avgustin o‘zidan juda boy
ma’naviy meros qoldirdi. Faylasuf 75 yoshiga qadar umumiy hajmi
232 ta kitobga jo bo‘lgan 90 ta traktat yozib ulgurdi. Bulardan atigi
o‘ntasigina bizga qadar yetib kelgan.
Mashhur qomusiy olim Isidor Sevilskiy (570-638) Avgustin
haqida shunday deb yozgan edi: ≪Avgustin tafakkuri va bilimi
jihatidan hammadan ustundir≫. Chunki hatto kechasi-yu kunduzi
harakat qilgan taqdirda ham hech kim u kabi ko‘p yoza olmaydi va
o‘qiy olmaydi≫.
Dastlab Avgustin o‘z davrining mashhur diniy oqimlaridan biri —
Manixeylik bilan tanishdi. Manixeylik dunyoda ezgulik va yovuzlik
dual i/mi haqida ta’lim beradi hamda inson ikki ruhga ega bo‘lib, ulardan
biri ezgu va yorug‘, ikkinchisi esa yovuz va qora deya uqtiradi. Har bir
insonning harakatlari mana shu ikki ruhning to‘qnashuvi natijasi bo4lib
hisoblanadi. Avgustin bu ta’limotni qabul qildi — u bu dunyoda yovuzlikning
mavjudligini tushuntirardi. Ammo bu ko'pga cho‘zilmadi,
chunki manixeylik Avgustin intilgan ma’naviy hayot uchun kuch
bermasdi. Avgustinning bu oqimga qiziqishi intellektual jihatdan ham
yo'qoldi. Manixeylikdan qaytgach, u skeptitsizm tarafdorligi qatoriga
qo'shildi.
Ammo skeptitsizm ham Avgustinni qoniqtirmadi va u neoplatonizmga
yuz burdi. Avgustin neoplatonizmda yovuzlik haqidagi
savolga ma’qul javob topdi. Ma’naviy hayotni neoplatoncha real
tushunish ham Avgustinga ma’qul keldi. U Platon va Plotinni
o‘rganishdan intellektual orom topdi. Ammo uning shaxsiy
tajribasi ≪to‘g‘ri tushunish to‘g‘ri harakatlarga olib boradi≫,
degan neoplatoncha tafakkurga ishonchiga zid kelib qoldi. Zotan,
Avgustin o‘zi to‘g‘riligini biladigan hayotni boshdan kechirishga
qodir emasligini anglardi.
Shu bilan bir vaqtda, Avgustin xristianlar nazariy jihatdan
undan zaif bo‘lishsa-da, ma’naviy jihatdan undan kuchli
ekanliklarini ham tushunardi. Shuning uchun Avgustin xristianlar
nazariy jihatdan Avgustinni qoniqtirmasa-da, yuksak boholardi.
Umrining ushbu bosqichida u ritorika muallimi sifatida Milanga
sayohat qildi. Bu yerda Avgustin yepiskop Ambroziy (Ambrose,
339-397)ning va’zlari ta’sirida qariyib o‘ttiz yoshida
xristianlikni qabul qildi. Avgustin Shimoliy Afrikaga qaytib keldi
va yepiskoplik qila boshladi. Butun qolgan umrini u cherkovga
bag‘ishladi. Avgustin 430-yilda, ya’ni vandallar G‘arbiy Rim
imperiyasiga bostirib kirgan davrda vafot etdi. Avgustin lotin
tilida juda ko‘p kitoblar yaratdi. Shulardan faqat eng mashhur
to‘rttasini tilga olib o‘tamiz.
≪Akademiklarga qarshi≫ asarida Avgustin skeptitsizmni rad etadi
va o‘zining skeptitsizm bilan qiziqqan davrini tanqid qiladi. ≪Erkin
iroda haqida≫ unda yovuzlik muammosi va iroda erkinligi muhokama
qilinadi. ≪Va’z≫ asarida Avgustin unda o‘z hayotidagi murakkab
ma’naviy kurashlami ochib beradi. Bu kitobda ilk grek antik davridan
tugab borayotgan xristian antik davriga o‘tish ko‘rsatiladi. Avgustin
unda ratsional grek fiiqarosi bo‘lib emas, balki alohida individ, xistuyg‘
ular aqldan ustun keluvchi ruh va tananing ichki kurashiga
berilgan shaxs sifatida namoyon bo‘ladi. ≪Xudo shahri haqida≫ asarida
Avgustin tarix haqidagi o‘z tasawurini va ikki shahar: ≪Podsholik≫ —
Zamin shahri va Xudo shahri haqidagi ta’limotni ishlab chiqadi.
0 ‘rta asr mutafakkirlari iroda masalasiga alohida e’tibor berdilar.
Masalan, Avgustin Ipponskiy (353—430-y.) birinchi bo‘lib kishining
boshqa ruhiy qobiliyatlari orasida irodaning muhim ahamiyatga ega
ekanligi haqida fikr yuritgan.
lrodaning ustunligi haqida, ayniqsa,, Duns Skott (1265—1308-y.)
ning ta’limotida yaqqol ko‘rsatildi. Uning aytishicha, iroda aqldan ham
yuqori turadi.
Anzelm Kenterbenskiy (1033-1109-y.) va Shampolik Vilgelm
(1121-1170 y.) lar realizmning eng ko‘zga ko‘ringan vakillari edi.
()‘rta asrlarda psixologiya filosofiyaning bir qismi edi. Filosofiyaning
esa mustaqil ahamiyati yo‘q edi, u teologiyaning — dinning xizmatkori
deb hisoblanardi, psixologik ta’limotlar ham shulardan kelib
chiqqan edi, chunki faqat mulohaza qilish yo‘li bilan dinning ba’zi
qonun-qoidalarini — ruhning abadiyligi, odamning kelib chiqishi, narigi
dunyodagi hayot va hokazolarni asoslash mumkin edi. Binobarin,
kapitalizmning taraqqiyoti va shu munosabat bilan ilmiy metodlaming
kelib chiqishi va mukammallashuvi tufayli sxolastik filosofiya, uning
bilan birga ratsionalistik psixologiya ham o‘z o‘mi va ahamiyatini
yo‘qotgan.
Asta-sekin ruh haqidagi tushuncha hayotning barcha ko‘rinishlariga
emas, faqat hozir biz psixika deb atagan darajaga nisbatan
qo‘liana boshlandi. Psixika kategoriyasining negizida idrok va tafakkurdan
tashqari ong tushunchasi yuzaga keldi, buning natijasida ixtiyoriy
harakatlar va ularni nazorat qilish imkoniyati tug‘ildi. Masalan,
Galen (II asr) fiziologiya va tibbiyot yutuqlarini umumlashtirib, psixikaning
fiziologik asoslari to‘g‘risidagi tasavvurlarini yanada boyitdi.
Uning ilgari surgan g‘oyalari ≪ong≫ tushunchasi talqiniga muayyan
darajada yaqinlashadi.