Mavzu: Dialog nutqining xususiyatlari

Dialogning monologdan farqi
Og‘zaki muloqot shakli sifatida dialog doimo monolog bilan taqqoslanadi. L.P. Yakubinskiy dialogning xarakterli xususiyatlarini (suhbatdoshning vizual va eshitish idrok etilishi bilan bir-biriga bog‘liq bo‘lgan qisqa gaplar-replikatsiyalarning tezkor almashinuvi) va monologni (bir kishining yozma yoki og‘zaki nutqi) aniqlab, jonli nutqda dialog va monolog ko‘pincha o‘zaro bog‘liqligini va bir qator o‘tish davri hodisalari mavjud (masalan, tez suhbat bilan kuzatilgandan ko‘ra sekinroq sur'at, tarkibiy qismlarning kattaroqligi, nutqning ko‘proq muhokama qilinishi bilan ajralib turadigan bo‘sh vaqt muhitidagi suhbat).
Dialog ikki yoki bir necha shaxs (suhbatdagi) ning bevosita muomalasi natijasida odatda bir – birini vujudga keltiradigan javoblar yoki talay fikrlar zanjiridan iboratdir. Monolog – bir kishining o‘z fikri, istagi, voqealarga bo‘lgan bahosini vashu kabilarni ozmi – ko‘pmi keng formada bayon etadigan nutqidir. Monologik nutq tinglovchilarni suhbatga faol aralashuvga undamaydi; ulardan aytilganlarga javob talab qilmaydi. Sintaktik jihatdan monologik nutq murakkab nutq bo‘lib, keng qamrovlidir. Og‘zaki dialogik nutq o‘zining til uslubi xususiyatiga ko‘ra kitobiy yozma nutqdan monologik nutqqa qaraganda ko‘proq farq qiladi, chunki dialogik nutqda tildan tashqari turli vosilar (imo – ishoralar, mimika va boshqalar) monologga nisbatan ko‘proq qo‘llanadi. Ba’zan biror javob umuman ortiqcha bo‘lib qoladi, imo – ishora qilishning o‘zi, masalan, barchasi tushunarli bo‘lishi uchun, predmetni ko‘rsatishning o‘zi kifoyadir. Shu sababli aynan og‘zaki diologik nutq uchun birinchi navbatda yuqorida ko‘rsatilgan uslub xususiyatlari xosdir. Monologik nutqning og‘zaki yoki yozma formasi o‘rtasidagi farqdan birmuncha kamdir. Biror voqea haqida hikoya qiluvchi yoki qator faktlarni ma’lum qiluvchi dokladchi tinglovchilar o‘z nutqining og‘izdan so‘z chiqishi bilanoq tushunib oladilar degan o‘yga bormaydi. Albatta mimika va boshqa ekstralingvistik vositalar ko‘p hollarda bu o‘rinda ham foydali bo‘lishiga qaramay, ular talaffuzning to‘la uslubiga ommabop til vositalariga murojaat qilishlari shart. Bu vositalardan foydalanish monologning tematikasi va mazmuniga bog‘liqdir. Og‘zaki monolog nutq materiali bayon etish xususiyatiga ko‘ra ham yozma kitobiy nutqqa yaqindir. Bu nutq dialogik nutqqa qaraganda ko‘proq izchil, mantiqiy, rejali bo‘ladi. Dialogda bir savoldan ikkinchisiga bir (tomonidan) temaga birdan o‘tib ketishi, biror narsani noaniq yoki noto‘g‘ri tushungan suhbatdoshning muayyan so‘z yoki gapiga hozirgina bergan javobni yana takrorlash hollari ko‘p uchraydi. Dialogik nutq, odatda maxsus belgilanmagan, plansiz, stixiyali ravishda sodir bo‘ladi. Odatdagi hayotiy sharoitda dialogik nutq ko‘pincha tayyorlanilmagan holda sodir bo‘ladi. Juda kam hollardagina so‘zlovchi bu kelajak suhbatda nima haqida gapirishni o‘ylab oladi. Lekin bunda u suhbatning qanday davom etishini oldindan bilish qiyin, albatta. Monologik nutq ko‘pincha tayorlangan bo‘ladi va shu bilan birga tayorlanilmagan bo‘lishi mumkin. (suhbatdoshlarning iltimosiga muvofiq biror hodisa haqida hikoya qilib berish, biror masala yuzasidan o‘z nuqtai- nazarini bildirish)⁵.
Dialog osongina og‘zaki muloqot, nutq faoliyatidagi hamkorlik tushunchasiga mos keladi, monolog esa dialog bilan birga mavjud nutq shakli sifatida maxsus tushuntirishni talab qiladi. L. V. Shcherbaning "til o‘zining haqiqiy borligini faqat dialogda ochib beradi" degan tezisini L.P. Yakubinskiy, u dialogning tabiiyligi va monologning sun'iyligi haqida gapirdi. V.V.Vinogradov monolog til berish emas, balki individual qurilish mahsuli deb yozgan. Dialog va monolog o‘rtasidagi munosabatlarning mohiyati masalasi hali bitta yechimni topmagan.
"Dialog - monolog" dixotomiyasidan tashqariga chiqishga urinishlar "oraliq" hodisalarning (yozma va og‘zaki e'lonlar, kitoblar, she'rlar, daftarlar, radio va televizion chiqishlar, kundaliklar va boshqalar) o‘rnini aniqlashda afzalliklarga ega. A.A. Xolodovich nutq aktini ifodalash vositalari, sherikning borligi yoki yo‘qligi, bayonotlarning o‘zaro yoki bir tomonlama bo‘lishi, ishtirokchilar soni, aloqa paytida yoki aloqaning yo‘qligi kabi belgilarning turli xil kombinatsiyalarini hisobga olgan holda, nutqning 30 dan ortiq turini aniqlaydi va dialog va monolog tushunchalariga qarshi emasligiga ishonadi. an'anaviy terminlardan foydalanib, faqat noyob so‘z turlarini (kundalik, daftar) monologga kiritish mumkin edi. Natijada, dialog tushunchasi bu yerda keng ma'noda paydo bo‘lib, nutq faoliyatining deyarli barcha holatlarini qamrab oladi. R.A. Budagov nutqning har xil turlarini aniqlashda gapning mazmunli tomonini hisobga olish kerak va bundan tashqari nutq tipologiyasiga tarixiy yondashish kerak, deb hisoblaydi.