Mavzu: Dialog nutqining xususiyatlari

Dialog nutqining xususiyatlari.
Dialogik matn ikki va undan ortiq suhbatdoshning turlicha mazmundagi fikr-axborot almashinuvidan iborat.
Ikki kishi o‘rtasidagi dialogik nutq, savol-javob, buyruq-javob, xabar-e’tiroz kabi mazmunlarni ifodalab, fikr xususidagi tasdiq, yoki inkorni, ziddiyat yoki munozarani bildiradi. Ko‘p kishilik dialoglarda suhbat mavzusi savol-javobdan iborat bo‘lmay, o‘rtaga tashlangan savol, taklif, da’vat, biror xabar, dalillar bilan xulosalanadi.
Taniqli olim Yo‘ldosh Solijonov o‘zining “Nutq va uslub” asarida o‘zbek adabiyotida ko‘p qo‘llanayotgan dialoglarni quyidagi shakllarga bo‘ladi:
1. Tavsifiy dialoglar.
2. Dramatik dialoglar.
3. Lirik dialoglar.
Tavsifiy dialogda so‘zlovchi biror shaxs, joy, bo‘lib o‘tgan voqea-hodisaga ta’rif-tavsif beradi. Dramatik dialog esa dramatik holatni rivojlantiruvchi asosiy vositalardan bo‘lib, dramatik asarlarda keng ishlatiladi. Masalan, “Qiyomat qarz” dramatik asarida Sulaymon ota va Zebi xola(ikkinchi ko‘rinishda), Sulaymon ota va yo‘lovchi yigitlar bilan suhbati dramatik dialogga yorqin misol bo‘ladi. Shuningdek, “Navoiy” dramasida Navoiy bilan Majiddin. “Ulug‘bek xazinasi” romanidagi Mirzo Ulug‘bek bilan Abdulatifning suhbatini ham keltirish mumkin. Lirik dialogda suhbatdoshlarning ichki kechinmasi, his-tuyg‘usi, maslagi, fikri, mulohazasi lirik shaklda beriladi. Lirik dialogga Farhod va Xusravning suhbati yorqin misol bo‘la oladi.
Shuning bilan birga dialogni tip(so`zlovchi)larning faolligiga ko‘ra ham quyidagi uch turga bo‘lish mumkin:
1. Jonli dialoglar.
2. Xayoliy dialoglar.
3. Ichki dialoglar.
Jonli dialog turi asar qahramonlarining bir-biri bilan yuzma-yuz turib muloqot olib borish jarayonidir. Xayoliy dialog bilan ichki dialog birdek tuyiladi. Ammo boshqa-boshqa jarayonlardir. Xayoliy dialog qahramonlar o‘rtasida qachonlardir bo‘lib o‘tgan jonli dialogning keyinroq aynan unda qatnashganlardan yoki eshitganlardan birining tasavvurida qaytadan tiklanishidir. Ichki dialog esa asar qahramonining o‘z – o‘zi yoki biror hamsuhbati(ehtimol sevgilisi yoki raqibi) bilan g‘oyibona fikrlashuvi, tortishuvi asosiga quriladi.
Diаlogik nutq shakllari tushunchasining o‘ziga biroz izoh berish kerak. Chunki uning boshqa nutq shakllaridan farqi bor. Bu shakllar faqat dialog doirasidagina yuzaga keladi. Bu uning mazmuni bilan bog‘liq. Demak, nutqiy motiv dialog shaklini ham belgilab beradigan mezondir. Dialoglar suhbat mazmuniga ko‘ra bir necha shakllarda bo‘lishi mumkin. Ulardan quyidagilari ko‘p ishlatiladi:
1. Savol-javob shakli.
2. Istak-munosabat shakli.
3. Bildirish shakli.
4. Buyruq – tobe shakli.
5. Fikr-mulohaza shakli.
6. Tasdiq- inkor shakli.
7. Aralash shakl.
Bu shakllarni farqlash bir muncha qiyin bo‘lib, ular aksariyat holda aralash kelishi mumkin. Lekin sof holda ham ishlatiladi. Sud-tergov jarayonlarida, adashgan holatlarda albatta savol-javob shaklidan foydalaniladi. Misol uchun, shifokor bilan bemorning muloqotini ko‘rib chiqish mumkin:
Bemor shifokor huzuriga keldi.
– Nimadan shikoyatingiz bor?
– Tuni bilan uxlolmay chiqdim, dam istimam chiqadi, dam bezgak tutadi.
– Oldinroq boshqa kasal bilan og‘rimaganmisiz?
– Biroz shamollashim bor edi.
– Qanday muolaja choralarini ko‘rgandingiz?
– Antibiotiklar ichgandim.
– Oilangizda boshqa biror kishi grippga chalinganmidi?
– Ha, akam og‘rigandi.
– Tushunarli, Sizga ba’zi dorilar yozib beraman, shularni qabul qilishingiz losim bo‘ladi.
Yuqoridagi dialog asosan savol-javob shaklida bo‘lib, u qisqa davom etgan. Dialogning fikr-mulohaza shaklida tomonlar ko‘proq gapiradi hamda sunbat uzog‘roq davom etadi. Masalan, san’atkor, olim, shoir, yozuvchi kabi mashhur kishilarning suhbatlari yoki uzoq vaqt ko‘rishmagan kishilar bir-birlari bilan uzoq gaplashishlari mumkin. Bunda fikr-mulohaza shaklidan foydalaniladi. To‘g‘ri bunday hollarda aralash shaklni qo‘llash ham uchraydi.
Dialogik nutq shakllarining ko‘pligi va qo‘llanishi unda munosabat ifodalash usullariga ham bog‘liq. Turli munosabatni ifodalash nutq jarayoni borishini boshqaradi va o‘z-o‘zidan undagi shakl ham, til birliklari ham, ohang ham o‘zgaradi. Masalan, buyruq-istak shaklidagi suhbatda rahbar va xodim o‘rtasidagi munosabat ifodalansa, shu shaklni boshqa munosabatga joriy etib bo‘lmaydi. Chunki, bu yerda munosabat rahbar va xodim o‘rtasidagi emas, balki ikki do‘st yoki mehmon bilan mezmon o‘rtasida bo‘lishi mumkin. Bunda esa til birliklari, muloqot shakli kabi elementlar ham o‘zgaradi³.
Dialogik nutqlarni ko‘zdan kechirish natijasi shundan dalolat beradiki, ular asosan og‘zaki nutq odatlarini o‘zida namoyon etadi. Adabiy matnlarda esa dialog obraz yaratish, tiplar xarakterini namoyish etishning kuchli vositalariga aylanishi mumkin. Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin” dostonidagi Farhod va Xusrav, Uyg‘un va Izzat Sultonning “Alisher Navoiy” dramasidagi Navoiy va Boyqaro dialoglarini eslaylik. Ularda turli badiiy tasviriy vositalar qahramonlar xarakterini ochishga xizmat qiladi.
Dialogik nutqlarda qahramonlar o‘z maqsad va ichki kechimalarini tinglovchilarga yetkazish uchun turli imo-ishoralardan ham foydalanadi. Bu uning xarakteri va kechinmalarining kuchli yoki kuchsizligigni ifodalaydi.
Masalan, “Mahallada duv-duv gap” filmida Posho xola(Maryam Yoqubova), Azimjonning onasi(Lutfixonim Sarimsaqova), “Kelinlar qo‘zg‘oloni” komediyasida Farmonbibi(Zaynab Sadriyeva) Sotti(To`ti Yusupova) obrazlari imo-ishoralarga boydir. Bunda qahramonlar o‘z fikri va maqsadini suhbatdoshiga yetkazish uchun turli qo‘l harakatlari, qosh-qovoq o‘yini, lab holati kabilardan foydalanadi. Bu o‘z navbatida gapning ta’sirchnligini ham ta’minlovchi elementlardandir.
Dialoglarda turli majoziy ifodalardan ham keng foydalaniladi. Masalan, biror kishining mehnatkashligini ifodalash uchun “chumoli” deyiladi, yoki nafsi o‘pqon kishilarga nisbatan “bo‘ri”, ayyor kishilar–“tulki”, dangasalar –“kapalak”, o‘g‘ri yoki elga qo‘shilmaydigan kishilar –“boyo‘g‘li”, kuchi ko‘p ammo biroz kalta o‘ylovchi odamlarga nisbatan esa “ayiq” kabi majoliy ifodalar qo‘llaniladi. Abdulla Qahhorning “Bemor”, “O‘g‘ri” hikoyalarida, Said Ahmadning “Qoplon” hikoyalarida majoiy ifodalardan juda ustalik bilan foydalanilgan. Bundan tashqari, dialoglarda turli ma’no ko‘chishlari ham ishlatiladiki ularning ba’zilariga to‘xtalmasak bo‘lmaydi. Metafora, metonimiya, sinekdoxa, vazifadoshlik shular jumlasidandir⁴.
Dialogga bag‘ishlangan katta tadqiqot materiali ushbu hodisaning murakkabligi va ko‘p qirraliligidan dalolat beradi, chunki dialog tilning o‘ziga xos vositalarida, nutq aloqasi shakli, odamlarning nutq faoliyatining namoyon bo‘lish doirasi va til mavjudligining shakli sifatida tilning konkret timsoli sifatida namoyon bo‘ladi. Birinchi holda, nutq natijasida paydo bo‘lgan nutq tarkibi, dialogik nutqning amalga oshirilishi tahlil qilinadi; ikkinchidan, tadqiqotchi ushbu nutqning paydo bo‘lishi va oqimi uchun shart-sharoitlarni aniqlashtirish bilan shug‘ullanadi; uchinchi holda, dialog muammolari tilning ijtimoiy funksiyasini o‘rganish bilan bog‘liq masalalar doirasidadir. Dialogga e'tibor jihatlari chambarchas bog‘liq bo‘lib chiqadi; shu bilan birga, zamonaviy tilshunoslik fanida u yoki bu aloqada dialog hodisasi qatnashmaydigan yoki ishtirok eta olmaydigan sohani nomlash qiyin.
Dialogning ta'rifi haqida gapirganda, barcha tadqiqotchilar quyidagi xususiyatlarga to‘xtaladilar: ular o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri bayonotlar almashinuvi bo‘lgan kamida ikkita suhbatdoshning mavjudligi; nutq muhitining erkin tabiati; nutqning navbatdagi manzili, ma'ruzachilarni majburiy almashtirish; nutqni quloq bilan bir vaqtning o‘zida idrok etish, o‘z bayonotlarini tayyorlash va amalga oshirish; tildan tashqari aloqa vositalarining (mimika, imo-ishoralar) katta ahamiyati; til holatining doimiy o‘zgarishi.
Muloqotning mohiyati murakkablikni taxmin qiladi. Muloqotning o‘lchamlari nazariy jihatdan cheksizdir va uning pastki chegarasi ochiq ko‘rinishi mumkin. Biroq, deyarli har bir dialogning boshi va oxiri bor. Dialogning ma'nosi, mavzusi, mazmuni bo‘yicha birligi. Dialog - bu mazmunan o‘zaro bog‘liq bo‘lgan fikr-mulohazalar kombinatsiyasining mantiqiy zanjirini ifodalash vositasi, nutq strukturasi, unda ikki ma'ruzachi bir fikrni yaratadiganga o‘xshaydi, mavzu ikkalasi o‘rtasida taqsimlanadigan tuzilma. Muloqotning murakkab birlik sifatida o‘ziga xosligi uning tematik yaxlitligi, tarkibni rivojlantirish xususiyati, fikr harakati bilan chambarchas bog‘liqdir.
Muloqot birligi sifatida N.Yu. Shvedova dialogik birlikni aniqladi. Ushbu kontseptsiya dialog nazariyasida mustahkam joylashtirilgan. Ikki yoki undan ortiq iboralar - replikatsiyalarni o‘z ichiga olgan turli xil tuzilmalarning dialogik birligi tekshiriladi. Muloqot chegaralari va uning ichki tuzilish xususiyatlari masalasi ajralmas struktura va dialogik birlik sifatida dialog tushunchasining farqi bilan bog‘liq.
Replika dialogik birlik va umuman dialogning tarkibiy qismi sifatida harakat va reaksiya ma'nolarini birlashtirgan ikki o‘lchovli xususiyatga ega, natijada dialog o‘zaro bog‘liq bo‘lgan bayonotlarning murakkab zanjiri hisoblanadi. Dialogni murakkab nutq majmuasi sifatida o‘rganish, bu ko‘pincha bir necha kishining bir-biriga bog‘langan yoki parallel nusxalari zanjirini o‘z ichiga oladi, turli xil dialogiy tuzilish turlarini (juftlashgan dialog, parallel dialog, polilog) tanlash bilan bog‘liq.
Dialog so‘zlashuv nutqiga munosabatni nazarda tutadi: ko‘p miqdordagi og‘zaki iboralar, mahalliy til, emotsional ekspressiv lug‘at va sintaktik vositalardan keng foydalanish (sodda va uyushmagan jumlalar), intonatsiyaning muhim roli. Bularning barchasi kitob uslubi uchun odatiy emas. Og‘zaki nutqning beparvoligi va muvozanatli yozuv o‘rtasida ziddiyat paydo bo‘ladi, chunki yozuvchi til vositalarini sinchkovlik bilan tanlaydi. Muallifning individual uslubi kundalik nutq va badiiy adabiyotda dialogning o‘ziga xosligi haqidagi savolga javob berishda e'tiborga olinishi kerak bo‘lgan birinchi jihatdir. Bundan tashqari, ushbu dialog shakllarining kommunikativ sharoitlaridagi farqni hisobga olish kerak. Tabiiy dialogning tashqi belgilarini badiiy adabiyotda dialogga o‘tkazib bo‘lmaydi. Bu erda vaziyat butunlay boshqacha: badiiy adabiyotda dialog haqida to‘g‘ridan-to‘g‘ri muloqot paytida paydo bo‘ladi va oldindan ko‘rib chiqilmaydi, deb aytish mumkin emas, chunki yaxshi yozuvchi har bir ishlatgan so‘zini tortib oladi. Og‘zaki va nutqiy nutqni avtomatlashtirishning yuqori darajasi va unda nutqni me'yorlashtiradigan stereotipik konstruktsiyalar paydo bo‘lishi, badiiy adabiyotga xos bo‘lgan aniq tasviriy vositalarni izlash bilan to‘qnashadi.