Mavzu: Iqtisodiyot nazariyasining fan sifatida shakllanishidagi asosiy ilmiy oqimlar

Vatt, Robert Faulis, Charlz Taunsend va Devid Xam Smittning yaqin 
do’stlariga aylanishdi.
Smit mustamlakachilik savdosidan boy bo'lgan tadbirkorlar 
bilan ko'p muloqot qildi va bu tanishlar unga iqtisodiy tadqiqotlar uchun juda ko'p 
faktik materiallar berdi. Professor "Siyosiy iqtisod klubi”ning doimiy a'zosi bo'ldi.
Bu klub,
Glazgolordi Endryu Kokrayn tomonidan tashkil etilgan va 1755 yilda 
ushbu klubda ma'ruza o'qigan va unda u birinchi marta iqtisodiyotga oid bir qator 
muhim fikrlarni bildirgan. Biroq, bu ma'ruza matni keyinchalik yo'qolgan. Smit 
g'oyalarining rivojlanishi haqidagi ma'lumot manbai uning universitetdagi 
ma'ruzalarining yozuvlari bo'lib, 1762-1763 yillarda talabalardan biri tomonidan 
tuzilgan va keyinchalik iqtisodchi Edvin Kannan tomonidan topilgan [36]. Ushbu 
yozuvlarga qaraganda, o'sha paytda Smit tomonidan olib borilgan axloqiy falsafa 
kursi ko'proq materialistik g'oyalarni o'z ichiga olgan, sotsiologiya va siyosiy 
iqtisod kursi edi. Ushbu turdagi boshqa manbalarga, 1930-yillarda topilgan 
"Xalqlar boyligining tabiati va sabablarini o'rganish" kitobining 1763 yilga 
tegishli birinchi boblarining eskizlari kiradi. Ushbu eskizlar mehnat taqsimotining 
roli haqidagi g'oyalarni ifodalaydi, "mahsuldorlik" va "mahsulsizlik" mehnat 
tushunchalarini shakllantirdi, keyin, merkantilizmni tanqid qildi va Laissez-faire 
davlatning iqtisodiy ishlarga maksimal darajada aralashmaslik printsipiga 
asoslanadi. 

---

13 
Tomas Robert Maltus
 - 
Ingliz ruhoniysi va olimi, demografi va iqtisodchisi, 
aholining nazoratsiz o'sishi farovonlikning pasayishiga va ommaviy ochlikka olib 
kelishi mumkinligi haqidagi nazariya muallifi. Ba'zi manbalarda uning nazariyasi 
Jon Meynard Keynsga ta'siri tufayli klassik makroiqtisodiyotning asoschisi 
hisoblanadi. London Qirollik jamiyati a’zosi, Fransiya axloqiy va siyosiy fanlar 
akademiyasining xorijiy a’zosi, Imperator Sankt-Peterburg Fanlar akademiyasining 
xorijiy faxriy a’zosi. 
1798 yilda u o'zining "Aholi tamoyili bo'yicha esse" kitobini nashr etdi. 
Keyingi asosiy yozuvlar: 
1.Makkajo'xori qonunlarining ta'siri bo'yicha kuzatishlar (1814) - makkajo'xori 
qonunlarini himoya qilish;
2.
«Rentaning tabiati va taraqqiyotini o‘rganish» — Devid Rikardoning 
keyinchalik ishlab chiqilgan nazariyasiga asosan o‘xshash yer rentasi nazariyasi; 
3
."Siyosiy iqtisod tamoyillari" (1820) - asosan Rikardo va Say bilan polemikani o'z 
ichiga oladi, tovarlarning umumiy ortiqcha ishlab chiqarish ehtimoli isbotlangan va 
sanoat inqirozlari uchun tushuntirish berilgan. 
Maltus oʻzining ilmiy metodida 
“nisbatlar toʻgʻrisidagi taʼlimot”ga amal qilgan, uning mohiyati shundan iboratki, u 
har doim tashqi narsalardan qochishga harakat qilgan va oltin oʻrtacha qiymat deb 
belgilangan. 

---

14 
 
Populyatsiya nazariyasi 
"Aholi qonuni eskizi" ning uchta asosiy tezislari
: 
1.
Insonning nasl-naslga bo'lgan biologik ehtiyoji tufayli tirikchilik manbalari 
mavjud ekan, aholi soni doimiy ravishda o'sib boradi.
2.
Aholi yashash vositalari bilan qattiq chegaralangan.
3.
Aholi o'sishini faqat ma'naviy tiyilish yoki baxtsizlik (urushlar, epidemiyalar, 
ochlik) bilan tugaydigan qarshi sabablar bilan to'xtatish mumkin. 
Maltus shuningdek, aholi soni eksponent tarzda o'sib borishin (har chorak asrda 
urush va kasallik bo'lmaganida ikki baravar ko'payishi) va yer resurslari 
cheklangan (xususan, oziq-ovqat ishlab chiqarish arifmetik progressiya bo'yicha 
o'sib borishi) degan xulosaga keladi. aholi o'sishi, to’xtstib bo’lmas jarayon 
hisoblanadi. 
U o'z qarashlarini Angliya tarixidan misollar bilan ko'rsatib berdi, 
o'latdan so'ng ishchilarning real daromadlari 14-asrda Yevropada deyarli ikki 
baravar kamaygan, keyin esa aholi asta-sekin tuzalib borishi bilan daromadlar 
pasaygan va tug'ilish darajasi kamaygan. Aholining o'sishi ishlab chiqarish 
o'sishidan ustun bo'lgan (ko'pincha sanoatdan oldingi iqtisodiyotda qishloq 
xo'jaligi ekin maydonlarining cheklanganligi va unumdorligi tufayli) Maltus 
tuzog'i deb ataladi. Jamiyat farovonligini ta'minlash choralari sifatida Maltus 
tug'ilishni nazorat qilishning turli xil variantlarini taklif qildi. “Sketch...” asarining 
asosiy maqsadi Maltusning o‘zi, mulkdorlar sinfi (yer egalari) va ishchilar sinfiga 
bo‘lgan ehtiyojni asoslashni ko‘rib chiqdi, garchi u ijtimoiy tengsizlik yomon 
ekanligini tan olgan bo’lsada, u har qanday sivilizatsiyalashgan jamiyatda 
mulkdorlar sinfi va ishchilar sinfi bo'lishi kerak, degan xulosada to’xtadi. Shu bilan 
birga, u davlatning boylar va kambag'allar o'rtasidagi daromad taqsimotiga 
aralashuvini maqsadga muvofiq emas deb hisobladi, chunki hukmron sinf 
kambag'allarning katta massasi bilan solishtirganda juda ahamiyatsiz va boyliklarni 
qayta taqsimlashga urinishadi. Hukmron sinfning kambag'allar foydasiga qaror 
qilishi qashshoqlik muammosini hal qilmaydi, chunki kambag'allar soni juda ko'p. 
Mulkdorlar sinfi, ishchilar sinfi mehnati a’zolarining, ortiqcha mahsulotlarining 
asosiy iste'molchisi bo'lib, ishchilar sinfi iste'molining mumkin bo'lgan chegarasi, 
faqat tirikchilik darajasidir. Kambag'allar tirikchilik qilishning yagona yo'li - bu 
ularning jismoniy mehnatini sotishi kerak. Chunki, bunday qilinmasa, kambag'allar 
soni ko'payib ketadi va bu mehnatni qadrsizlantirishga olib keladi.

---

15