Мавзу: Металлар технологияси асослари

3.6.Mahalliy bog‘lovchi moddalar 
О‘zbekistonda ohak ishlab chiqarish. Markaziy Osiyoda ohak qurilishda 
XIX asrning о‘rtalarida juda kam ishlatilgan bо‘lib, qurilishda asosan havoda 
qotadigan bog‘lovchi materiallardan sog‘ tuproq bilan ganch kо‘p tarqalgan edi. 
Respublikada ohak ishlab chiqaruvchi yirik zavodlar birinchi bо‘lib Jizzax 
va Quvasoyda 1930 yillarda qurildi. Keyinchalik Ohangaron va Chirchiq 
vodiylarida topilgan kо‘pdan-kо‘p ohakbop xom ashyo zahiralari, respublika 
ehtiyojini qondira oladigan darajada ohak ishlab chiqarish imkonini tug‘dirdi. 
Qoraqalpog‘iston Respublikasining Sulton-Ule-Dag‘ tog‘ etaklari, 
shuningdek, Orol dengizining g‘arbiy qirg‘og‘ida joylashgan katta qatlamdagi 
bо‘rli ohaktosh zahiralari ohak ishlab chiqarish uchun yaroqli xom ashyolarrdir. 
Shu singari ohakbop xom ashyo zahiralari respublikaning SHо‘rsuv, Rishton, Sox, 
Samarqand, Buxoro va boshqa hududlarida juda kо‘p tarqalgan. Ota-bobolarimiz 
ohak yoki ganch olishda xom ashyoni juda oson va sodda usul bilan pishirib yuqori 
sifatli bog‘lovchi moddalar olishga muvaffaq bо‘lishgan. 
Gipsli 
bog‘lovchi 
moddalarning 
О‘zbekistonda 
keng 
miqyosda 
ishlatilganligi, arxeologlarning kо‘rstishicha VII-X va X–XIII asrlarga tо‘g‘ri 
keladi. Bu davrda gips asosan g‘isht terishda, san’at koshonalarini yaratishda, 
ganch va alebastr toshlariga о‘yib gullar solishda kо‘p ishlatilar edi. Ma’lumki, 
gips havoda qotadigan bog‘lovchidir. Shunga kо‘ra bizning ota-bobolarimiz gipsli 

---

26 
bog‘lovchilarni ob-havoda, suv, nam ta’siriga chidamliligini oshirish va
mustahkamligini oshirish maqsadida juda kо‘p turli faol qо‘shilmalar qо‘shib 
foydalanib kelingan. Masalan, gips qorishmang plastikligini, yopishuvchanligini, 
shuningdek, buyumning chidamliligini, mustahkamligini oshirish maqsadida 
maxsus о‘simlik yelimi ishlatilgan. Gipsning obhavo ta’siriga chidamliligini 
oshirish maqsadida, qorishmaga о‘simlik kuli, tuyilgan pista kо‘mir, g‘isht kukuni, 
ohak va boshqalar qо‘shib devorlar qurishda suvoqchilikda va me’morchilikda 
ishlatilgan. 
Markazxiy Osiyoda kо‘p tarqalgan ganch havoyi bog‘lovchi modda bо‘lib, 
u oddiy qurilish gipsdan tarkibidagi tuproqning kо‘pligi (20-40% gacha) bilan 
farq qiladi. Ganch ham qurilish gipsi singari 170-180
0
S haroratda pishirib olinadi, 
ya’ni undagi ikki molekula suvli gips yarim molekulali holatga keltiriladi. 
Ganchning sifati, asosan, undagi yarim molekulali gipsning yoki boshqa sо‘z bilan 
aytganda, xom ashyo tarkibidagi ikki molekulali gipsning miqdoriga bog‘liq 
bо‘ladi. Bunda gipsning miqdori qanchalik ortsa, ganch shunchalik yuqori sifatli 
bо‘ladi. Hozir respublikada tо‘rtta korxona ganch ishlab chiqarmoqda. 
Portlandsement. О‘zbekistonda portlandsement ishlab chiqarish asosan 
XXasrning о‘ninchi yillarida boshlangan. Ammo Markaziy Osiyoda, xususan 
О‘zbekistonda qurilishi hajmining tez sur’atda о‘sishi natijasida Bekobodda 
birinchi bо‘lib yiliga 150 ming tonna portlandsement ishlab chiqaruvchi zavod 
qurilshga ega bо‘lindi. 
Respublikada portlandsement ishlab chiqaruvchi ikkinchi yirik zavod 1932 
yilda Quvasoyda qurildi. Sо‘ngra Angren, Ohangaron va Navoiy shaxarlarida 
sement zavodlari qurildi. Bugungi kunda mamlakatimiz sement zavodlari 
О‘zbekiston qurilish soxasini sement bilan tо‘la ta’minlamoqda va chet 
mamalakatlarga eksport qilish imkoniyatiga ega. Oxangaron, Quvasoy va Navoiy 
sement zavodlarida ishlab chiqarilayotgan portlandsementning ba’zi turlari bu 
soxada xalqaro sertifikatni olishga sazovor bо‘ldi. 
3.1-jadval 
Uzbekistonda portlandsement ishlab chiqarilishi, yillar bо‘yicha, ming. t. 
Korxona 
nomi 
199
0 
199
9 
200
0 
200
5 
Qizilqum 
(Navoi) 
290
1 
147
5 
150
0 
225
0 
Oxangarons
ement 
172
6 
693 
100
0 
117
0 
Quvasoyse
ment 
907 
713 
700 
900 
Bekabodse
700 
440 
440 
700 

---

27 
ment 
Angren 
kurilish ashyolari 
AO 
76 
9 
100 
240 
Jami 
631
0 
333
0 
374
0 
526
0