Мавзу: Металлар технологияси асослари

 
Fazalar qoidasi haqida tushuncha 
1873-1878 yillarda D. Gibbs termodinamikaning qonunlariga asoslanib, 
kо‘p fazali sistemalarning muvozanatini ifodalash uchun fazalar qoidasini yaratdi. 
Muvozanat holatidagi har qanday sistemaning fazalari, komponentlari va erkinlik 
darajalari soni orasidagi bog‘lanishni kо‘rsatuvchi matematik ifoda fazalar qoidasi 
deb ataladi. Suyuq yoki qattiq holatdagi qotishmaning uning boshqa qismlaridan 
chegaraviy yuzalar bilan ajratilgan, bir xil kimyoviy tarkibga yoki tuzilishga ega 
bо‘lgan qismi faza deyiladi. Qotishmalar tarkibidagi sof metallar, suyuq yoki qattiq 
eritmalar, kimyoviy birikmalar fazalardir. Muvozanat holatidagi fazalar majmui 
sistema (qotishma) bо‘ladi. Sistemani hosil qilgan moddalar (elementlar) 
komponentlar deyiladi.
Sistema fazalarining soniga halal yetkazmay о‘zgartirilishi mumkin bо‘lgan 
tashqi va ichki faktorlar (harorat, bosim va konsentratsiya) soni sistemaning 
erkinlik darajalaridir. Fazalar qoidasiga kо‘ra, muvozanat sharoitidagi sistemaning 
erkinlik darajalari soni quyidagi formuladan aniqlanadi: 
C = K – F + 2 
Bu yerda: C – sistemaning erkinlik darajalari soni; K – komponentlar soni; F 
– fazalar soni; 2 – о‘zgaruvchan tashqi faktorlar soni.
Metall sistemalarni tekshirishda bosim amalda о‘zgarmaydi deb 
olinsa, fazalar qoidasidagi о‘zgaruvchan tashqi faktorlarni ifodalovchi son 2 
о‘rniga 1 soni yoziladi. U holda fazalar qoidasining formulasi quyidagi 
kо‘rinishga keladi: 
C = K – F + 1.

---

128 
Bu formuladan foydalanib, bir va ikki komponentli sistemalarning 
muvozanat holatlarini kо‘rib chiqaylik. Ma’lumki, bir komponentli sistema (sof 
metall) bir fazadan, ya’ni suyuq yoki qattiq fazadan iborat bо‘lsa, bu sistemada 
K=1; F = 1, shuning uchun C = 1 – 1 + 1 = 1 bо‘ladi. Bu shuni kо‘rsatadiki, 
sistemani shu sharoitda (ma’lum haroratda) qizdirish yoki sovitish mumkin, bunda 
uning bir fazaliligi saqlanadi.
Masalan, bir komponentli sistemada ikki faza (suyuq va qattiq) bо‘lganda, 
fazalar qoidasi nimani kо‘rsatishini о‘rganaylik. Buning uchun sistemaning 
erkinlik darajalar sonini topish kerak. Ma’lumki, sistema komponentlari soni K = 
1, fazalar soni F = 2; unda C = 1 -2 +1 = 0 bо‘ladi. Bu shuni kо‘rsatadiki, ayni 
sharoitda sistema muvozanat holatda bо‘ladi. Fazalar qoidasiga asosan ayta 
olamizki, bu holda bir komponentli sistemada fazalar soni ikkidan ortiq bо‘lishi 
mumkin emas.
Endi fazalar qoidasini ikki komponentli Pb va Sb li qotishmaning suyuq 
eritma sohasiga tatbiq etib rо‘raylik, bu yerda K = 2, F = 1, bunday sistema uchun: 
C=21+1=2 
bо‘ladi, bu shuni kо‘rsatadiki, sistemaning haroratini va komponent
konsentratsiyasini ma’lum chegarada о‘zgartirish mumkin bо‘lib, bunda faza 
saqlanib qoladi.