Mavzu: O'simlik to'qimalari va ularning ahamiyati mundarija: Kirish Asosiy qism

Mavzuning vazifasi:
To’qimalarning tuzulishi va hillari ularning har biri o’simlik organizmida qanday vazifa bajarishini o’rganish. Assimilyasion parenxima yoki xlorenxima o‘zida ko‘plab xlorofill donachalari borligi bilan xarakterlanadi. Uning asosiy vazifasi fotosintez bo‘lib, birlamchi mahsulotlar hosil qilishdan iborat Uglevodlar hosil bo‘lishi faqat xloroplastlar borligi bilan emas, balki quyosh nuri tushishiga ham bog‘liq. SHu sababli xlorenxima, odatda barg po‘stining ostida, yashil novdalarda joylashib, ularga chuqur singib boradi.
O‘simlik to‘qimalarining tuzilishi va klassifikasiyasi.
Chiqib kelishi va shakli o’xshash, ma’lum bir vazifani (funksiyani) bajaradigan hujayralar to’plamiga to’qima deyiladi.
1682-yilda ingliz tabiatshunosi N.Gryu tomonidan “to’qima” tushunchasi fanga olib kirilgan. To’qimalar bajaradigan vazifasiga qarab xilma – xil bo’ladi.
To'qimalar umumiy kelib chiqishi, tuzilishi va funktsiyalari bilan birlashtirilgan hujayralar va hujayralararo moddalar tizimidir.
Turli va o'zaro ta'sir qiluvchi to'qimalarning to'plami organlarni hosil qiladi.
To'qimalarning tasnifi ikkita asosiy printsipga ko'ra amalga oshirilishi mumkin: morfologik va fiziologik.
Morfologik printsip to'qimalarning kelib chiqishi va tuzilishiga asoslanadi, fiziologik tamoyil esa bajariladigan funktsiyadir.
To'qimalarni tasniflashda sof morfologik printsip De Bari tomonidan qo'llanilgan, ammo bunday tasniflar har doim ham to'liq qabul qilinmaydi, chunki noyob to'qimalar bir xil shakl va kelib chiqishi hujayralaridan iborat.
Eng izchil va rivojlangan to'qimalarning fiziologik tasnifi. Ushbu tasnifning asosiy tamoyillari 19-asrning oxirida Shvendener va uning shogirdi Haberlandt tomonidan taklif qilingan va hozirgi kungacha deyarli o'zgarmagan.
Biroq, faqat bitta - funktsional printsipni qabul qilish bir qator sabablarga ko'ra katta qarama-qarshilik va qiyinchiliklarga olib keladi:
Aksariyat o'simlik to'qimalari ko'p funktsiyali, ya'ni bir xil to'qimalar bir nechta funktsiyalarni bajarishi mumkin (masalan, o'tkazuvchanlik va mustahkamlash). Bundan tashqari, bitta to'qima turli funktsiyalarni bajaradigan heterojen elementlardan iborat bo'lishi mumkin. Bunday mato murakkab deb ataladi.
Ko'pincha to'qimalar yoshga qarab funktsiyalarni o'zgartiradi yoki faqat ba'zi asllarini saqlab qoladi. Misol uchun, mavjudligining boshida yog'och, birinchi navbatda, suv o'tkazuvchi funktsiyani bajaradi, keyin esa uni yo'qotadi va faqat o'simlikni mustahkamlash uchun xizmat qiladi.
Tuzilishi va funksiyasi boʻyicha oʻxshash, yaʼni bir toʻqimaga mansub hujayralar boshqa toʻqimalar hujayralari orasida yakka-yakka tarqalib, bir-biridan ajralib turishi mumkin. Bu tarqoq hujayralar idioblastlar deyiladi. Misol tariqasida o'simlik barglaridagi qalin devorli tayanch hujayralarini keltirish mumkin.
Bundan tashqari, ko'plab anatomlar hujayralardan iborat bo'lmagan elementlarni to'qimalar sifatida ajratadilar, masalan, hujayralararo bo'shliqlar tizimlari.
Shunday qilib, faqat ustun funktsiyaga ko'ra tasniflash asosan o'zboshimchalik bilan amalga oshiriladi.
O'simliklarning tuzilishi ko'p million yillar davomida evolyutsiya jarayonida murakkablashdi, to'qimalarning xilma-xilligi ham ortdi. Shunday qilib, bakteriyalarda va ibtidoiy suv o'tlarida barcha hujayralar bir xil; eng murakkab jigarrang suv o'tlari kamida 10 ta hujayra turiga ega. Moslarda allaqachon 20 ga yaqin, paporotniklarda 40 ga yaqin va angiospermlarda 80 ga yaqin turli xil hujayralar mavjud.
Barcha matolar 2 ta katta guruhga bo'lingan. Birinchi guruhga tez bo'linadigan hujayralardan tashkil topgan embrion to'qimalar kiradi. Ular ta'lim to'qimalari yoki meristemalar deb ataladi.
O'sish va farqlanish jarayonida ta'lim to'qimalari "kattalar" ixtisoslashgan to'qimalarni keltirib chiqaradi. Barcha kattalar to'qimalari ikkinchi guruhga kiradi va doimiy deb ataladi.
Odatda, doimiy to'qimalar vazifalariga ko'ra tasniflanadi.
Ta'lim to'qimalari (meristemalar) - intensiv bo'linadigan va butun hayoti davomida fiziologik faollikni saqlaydigan, o'simlik massasining doimiy o'sishini ta'minlaydigan va turli xil maxsus to'qimalar (o'tkazuvchan, mexanik va boshqalar) hosil bo'lishi uchun material beruvchi hujayralardan tashkil topgan o'simlik to'qimalarining umumiy nomi. .).
Ulardan o'tkazuvchan to'qimalardan tashqari barcha o'simlik to'qimalari paydo bo'ladi va konturda izodiametrik, ko'pburchak hujayralardan iborat. Ta'lim to'qimalarining har bir hujayrasi katta yadroga ega bo'lib, u hujayra hajmining yarmini egallaydi va yadro qobig'ida ko'plab teshiklar mavjud. Sitoplazmada diffuz tarzda joylashgan ko'plab ribosomalar mavjud. Proplasidlar, mitoxondriyalar va diktiosomalar mavjud. Vakuolalar kam va kichik. Qo'shni hujayralar ko'p yoki kamroq tarqalgan plazmodesmatlar bilan bog'langan.
Meristema hujayralarining shakli xilma-xildir: lekin ko'pincha ular parenximaldir va deyarli muntazam izodiametrik ko'p yuzli konturlarga ega.
Ta'lim to'qimalari, qoida tariqasida, hujayralararo bo'shliqlarsiz, mahkam yopilgan hujayralardan iborat. Bu qoida faqat poya meristemalari uchun to'liq amal qilsa-da, ildiz meristemalarida ko'pincha aniq belgilangan hujayralararo bo'shliqlar mavjud.
Meristematik hujayralardagi deyarli barcha organellalar chaqaloqlik davrida.
Oddiy meristematik hujayralar ma'lum, cheklangan miqdordagi bo'linishga qodir, shundan so'ng ular doimiy to'qimalarga aylanadi. Ammo o'simlikning butun hayoti davomida cheksiz bo'linishga qodir hujayralar mavjud; bunday hujayralar boshlang'ich yoki bosh harflar deb ataladi.
Rivojlanayotgan urug'dagi embrion tanasi birinchi bosqichlarda butunlay promeristemadan iborat. Ammo tez orada ikki qarama-qarshi qutbda, germinal ildiz va poyaning uchlaridagi o'sish nuqtalarida boshlang'ich hujayralardan apikal (apikal) meristemalar hosil bo'ladi.
Umuman olganda, shuni ta'kidlash kerakki, o'simliklar tanasidagi holatiga ko'ra ular: apikal (apikal), lateral (lateral) va interkalar (interkalar) meristemalarni ajratadilar.
Oʻq aʼzolaridagi lateral (lateral: lat. Lateralis — lateral) meristemalar: poya va ildiz silindrsimon qatlamlarni hosil qiladi. Transvers kesmalarda ular halqalarga o'xshaydi. Bir holatda, lateral meristemalar cho'qqilar (tepalari) ostida apikal meristemalar bilan chambarchas bog'liq holda hosil bo'ladi. Bunday meristemalar birlamchi deb tasniflanadi. Birlamchi lateral meristemalar prokambiy va peritsikldir.
Boshqa lateral meristemalar allaqachon rivojlangan doimiy to'qimalar bilan ancha keyinroq paydo bo'ladi va shu asosda ular ikkilamchi hisoblanadi, garchi birlamchi va ikkilamchi meristemalar o'rtasidagi farq asosan o'zboshimchalik bilan bo'lsa ham. Ikkilamchi lateral meristemalarga kambiy va mantar kambiyi yoki felogen kiradi. Eng tipik holatda ikkilamchi meristemalar doimiy to'qimalardan meristemaga teskari o'zgarishi orqali paydo bo'ladi.
Interkalyatsion (interkalyar) meristemalar odatda tugunlararo asosda joylashgan. Ushbu meristemalarni qoldiq deb atash mumkin, chunki ular apikal meristemalardan kelib chiqadi, ammo ularning doimiy to'qimalarga aylanishi qo'shni poya mintaqalariga nisbatan kechiktiriladi.
Interkalar meristemalar odatda differensiatsiyalangan elementlar bilan kesishadi, masalan, ular tomir to'plamlari bilan teshiladi va boshlang'ich hujayralarni o'z ichiga olmaydi. Shu jihatdan interkalyar meristemalar lateral va apikal meristemalardan farq qiladi. Aytish mumkinki, interkalatsiyalangan meristemalar vaqtinchalik bo'lib, oxir-oqibat doimiy to'qimalarga aylanadi.
Interkalatsiyalangan meristemalar yosh barglarning tagida yaxshi ifodalangan va shuning uchun barg plastinkasi o'ziga xos tarzda o'sadi. poyaga o'xshab tepada emas, asosda. Ba'zi o'simliklarning poyalari tugunlararo tufayli qo'shimcha interkalyar o'sishga ega bo'lsa-da. Bu, ayniqsa, don uchun to'g'ri keladi.
Maxsus guruh yara yoki shikast meristemalardan iborat bo'lib, nomidan ko'rinib turibdiki, ular shikastlangan to'qimalar va organlarni davolash paytida paydo bo'ladi. Odatda, vaqt o'tishi bilan shikastlangan joyda himoya vilkasi hosil bo'ladi.
Meristematik hujayralarga xos bo'lgan yana bir xususiyat mavjud: odatda, o'sish jarayonida qo'shni hujayralarning qobiqlari sinxron ravishda cho'ziladi (muvofiqlashtirilgan). Bu hujayralar orasidagi plazmodesmataning xavfsizligini ta'minlaydi. Plazmodesmata bilan bog'langan qo'shni hujayralarning protoplazmalari yagona tirik simplastiya tizimini tashkil qilganligi sababli, qo'shni hujayralar membranalari bir-biriga nisbatan harakat qilmaydigan bunday muvofiqlashtirilgan o'sish simplastik deyiladi.
Biroq, ba'zida intruziv o'sish deb ataladigan narsa kuzatiladi, bunda qo'shni hujayralar orasiga hujayra kiritiladi, go'yo ularni bir-biridan itarib yuboradi. Ko'rinib turibdiki, bu holda qobiqlar bir-birining ustiga siljiydi va plazmodesmenal aloqalar uziladi.
O’simliklarda uchraydi. Sababi, u o’simlikni barcha a’zolarida uchrab, boshqa to’qimalrni hosil qilishda ishtirok etadi. Uning hujayralari yupqa va elastik xususiyatga ega. U asosan uchki va yon hosil qiluvchi to’qimalarga ajraldi. Uchki to’qimalar kurtak, novda va ildizlarning uchida joylashgan bo’lib, o’simlikning bo’yiga o’sishini ta’minlaydi. Halqa shaklida yog’ochlik va lub orasida o’rnashgan yon (kambiy) to’qima hisobiga o’simlik (poya, tana, ildiz) eniga o’sadi.
Assimilyatsiya to’qimasining eng muhim vazifasi fotosintez jarayonini amalga oshirishdan iborat. Unda organik moddaning asosiy qismi hosil bo’ladi. Asosiy to’qima deyarli bir xildagi yupqa devorli xloraplstlarga boy, tirik parenxima hujayralaridan iborat. U yashil barglarda, yosh novdalarda, ba’zan gul, meva va havo ildizlarida epidermaning ostidagi etli qavatda joylashgan.
O’simlikarda turli jarayonlar natijasida hosil bo’lgan yoki tashqaridan qabul qilingan moddalar (oqsil, kraxmal, yog’ va boshqalar ) to’planadi. Jamg’aruvchi to’qimalar, asosan tirik parenxima hujayralaridan tashkil topgan. Bularga asosan meva, urug’, ildizmeva, tugunak, piyoz va boshqalar kiradi. Bug’doy, suli, arpa, loviya, mosh, no’xatning urug’ida kraxmal va oqsillar mayda, qattiq donachalra shaklida saqlanadi. Lavlagi, sabzi, uzum, qovun, tarvuzning mevasida shakar moddalar erigan holda bo’ladi.
Chiqib kelishiga qarab qoplovchi to’qima 3ga bo’linadi: 1) epiderma; 2) po’kak; 3) po’stloq.
Bir-biri bilan zich joylashgan, bir qavat hujayralardan tuzilgan bo’lib, asosan, o’simliklarning barg va yosh novdalarini qoplab turadi. Unda o’simlikni tashqi muhit bilan bog’lab turuvchi og’izchalar bo’ladi.
To’qima tashqi qavati o’lik hujayralardan tuzilgan bo’lib, uning qobig’iga esa maxsus moddalar (suberin) shimilgan. Shuning uchun o’zidan gaz va suvlarni o’tkazmaydi. Po’kak turlicha qalinlikda (bir necha sm gacha) bo’ladi. Uning asosiy vazifasi qishda sovuqdan yozda issiqdan saqlashdan iborat.
O’simlikning tana, eski shoxlari va ildizlarini tashqi tasirdan o’rab turadi. U po’kakdan tashqari boshqa to’qimalrning o’lik hujayralari qavatini ham o’z ichiga oladi. Odatda po’stloqning sirti yorilgan va g’adir-budur bo’ladi. O’simlikning yoshiga va turiga qarab po’stloq turlicha qalinlikda bo’ladi va o’simlikni turli tashqi ta’sirdan himoya qiladi.
O’simlikka tayanch va uning organlariga mustahkamlik beruvchi qalin qobiqli, cho’ziq , tirik (kollenxima) va o’lik (sklerenxima) hujayralardan iborat. Shuning uchun ham shox-shabbani ko’tarib turib shamolning qattiq tebranishiga bardosh bera oladi. Mexanik to’qimaga poyalarning va ildizning po’stloq va yog’ochlik tolalari kiradi.
Bu to’qimalar orqali moddalar ikki tomonlama harakat qiladi. Ya’ni ildizdan bargga, bargdan ildizga qarab. O’tkazuvchi to’qima nay deb yuritiladigan tik joylashgan qalin qobiqli cho’ziq, o’likhujayralardan tashkil topgan. Bu naylar orqali tuproqdan shimilgan suv va unda erigan moddalar barg, gul, mevalarga ko’tariladi. Fotosintez jarayonida bargda hosil bo’lgan organik moddalar esa tirik cho’ziq hujayralardan tashkil topgan elaksimon naylar orqali ildiz, ildizmeva, tugunak va o’simlikning boshqa organlariga o’tadi.
Tuzilishi va bajaradigan vazifasi bir xil, kelib chiqishiga ko‘ra umumiy bo‘lgan hujayralar to‘plamiga to‘qimalar deyiladi.
To‘qima ularni hosil qilgan hujayralarning shakliga qarab parenximatik va prozenxima to‘qimalarga bo‘linadi. Yumaloq, to‘g‘ri burchakli yoki ko‘p burchakli hujayralardan tashkil topgan to‘qimalar parenximatik to‘qima deyiladi.
To‘qimani hosil qiluvchi hujayralar po‘stlarining ximiyaviy tarkibiga qarab yog‘ochlangan va po‘kaklangan to‘qimalar deb tariflanadi. Hujayra po‘stlarining nechog‘li qalinlashganligiga qarab ular qalin devorli va yupqa devorli to‘qimalar deb yuritiladi.
To‘qimalar tashkil topib bo‘lgan to‘qima hujayralarida tirik modda bor yoki yo‘qligiga qarab tirik va o‘lik to‘qimalarga ajratiladi.
To‘qimalar ularni hosil qiluvchi hujayralarning qay darajada tutashganligiga qarab ham bir-biridan farq qiladi. Agar hujayralar o‘zaro zich joylashgan bo‘lsa, ular pishiq to‘qima, hujayralararo bo‘shlig‘i katta bo‘lsa, g‘ovak to‘qima deyiladi.
To‘qimalar hosil bo‘lgan paytda uning hujayralari bir-biri bilan zich joylashib, ular orasida bo‘shliq bo‘lmaydi. Vaqt o‘tishi bilan hujayralar yumaloq shaklga kira borib, ular orasida bo‘shliqlar paydo bo‘ladi. Oqibatda hujayralararo bo‘shliqlar va yo‘llar hosil bo‘ladi. Ular ham gaz almashinuvi va bug‘lanish, ham modda almashinuvi jarayonida ajralib chiqqan qo‘shimcha mahsulot – smola, oshlovchi moddalarni joylashtiradigan o‘rin hisoblanadi.
Fiziologik vazifasi va o‘simlik hayotidagi umumiy axamiyatiga qarab to‘qimalar quyidagi tiplarga bo‘linadi. Bular qoplovchi, acosiy, o‘tkazuvchi, mexanik va ajratuvchi. Bularning hammasi doimiy to‘qimalar bo‘lib, ular hosil qiluvchi to‘qimadan paydo bo‘ladi. Shunday qilib o‘simlikda 6 xil to‘qima bo‘ladi.