Мавзу: Суғурта ташкилотларида бухгалтерия ҳисоби фанининг предмети, объекти ва вазифалари

 
Tayanch so‘zlar 
 Ishlab topilmagan sug‘urta 
mukofotlari zaxirasi 
 Ishlab topilmagan sug‘urta 
mukofotlari zaxirasining o‘zgarishi 
 Xabar qilingan, lekin 
bartaraf etilmagan 
 Xabar qilingan, lekin bartaraf 
etilmagan sug‘urta zaxiralarining 

---

131 
sug‘urta zaxiralari 
o‘zgarishi 
 Sodir bo‘lgan, lekin xabar 
qilinmagan sug‘urta 
zaxiralari 
 Sodir bo‘lgan, lekin xabar 
qilinmagan sug‘urta zaxiralarining 
o‘zgarishi 
 Qayta 
sug‘urtalovchilarning 
sug‘urta zaxiralari 
 Qayta sug‘urtalovchilarning 
sug‘urta zaxiralarining o‘zgarishi 
Nazorat savollari 
1. Ishlab topilmagan mukofotlar zaxirasi buxgalteriya hisobida 
qanday hisobga olinadi? 
2. Sodir bo‘lgan, lekin xabar qilinmagan zararlar zaxirasi qan-
day shakllantiriladi? 
3. Sodir bo‘lgan, lekin xabar qilinmagan zararlar zaxirasi bux-
galteriya hisobida qanday aks ettiriladi? 
4. Qayta sug‘urtalash shartnomalari bo‘yicha sug‘urta zaxira-
lari qanday shakllantiriladi? 
5. Qayta sug‘urtalash shartnomalari bo‘yicha sug‘urta zaxira-
lari buxgalteriya hisobida qanday aks ettiriladi? 
6. Sug‘urta zaxirasi chet el valutasida shakllantirilganda uning 
buxgalteriya hisobi qanday aks ettiriladi? 
7. Sug‘urta zaxiralarining to‘g‘ri hisoblanishi ustidan qaysi 
davlat organi nazorat qiladi? 
 
 

---

132 
 
 
 
XV bob. BOSHQA TEXNIK ZAXIRALARNI HISOBGA 
OLISH 
15.1. Boshqa texnik zaxiralarni shakllantirish 
O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligidan 2008-yil 15-de-
kabrda 1882-son bilan davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan “Sug‘urta-
lovchilarning sug‘urta zaxiralari to‘g‘risida Nizom”ga muvofiq 
sug‘urta zaxiralari quyidagilardan iborat: 
– ishlab topilmagan mukofotlar zaxirasi (umumiy sug‘urta 
sohasida); 
– mukofotlar zaxirasi (hayot sug‘urtasi sohasida); 
– keyingi yillarda transport vositalari egalarining fuqarolik ja-
vobgarligini majburiy sug‘urta qilish bo‘yicha sug‘urta to‘lovlarini 
amalga oshirish xarajatlarini qoplash uchun mo‘ljallangan transport 
vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta 
qilish bo‘yicha barqarorlashtirish zaxirasi (FJMS BZ) (transport 
vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qi-
lish bo‘yicha faoliyatni amalga oshirishda); 
– zararlar zaxirasi (Xabar qilingan, lekin bartaraf etilmagan 
zararlar zaxirasi, Sodir bo‘lgan, lekin xabar qilinmagan zararlar 
zaxirasi); 
– qo‘shimcha texnik zaxiralar (halokatlar zaxirasi, zararli-
likning tebranish zaxirasi va oldini olish chora-tadbirlari zaxirasi, 
aktivlarning nomuvofiqligi zaxirasi). 
Halokatlar zaxirasi yengib bo‘lmas kuch yoki katta masshtab-
dagi avariya natijasida favqulodda yuz bergan ko‘p sonli shartno-
malar bo‘yicha sug‘urta qoplamasini to‘lashni taqozo etgan 
zararlarni qoplash maqsadida shakllantiriladi. 
Sug‘urtaning iqtisodiy mohiyati shundan iboratki, sug‘urtada 
ishtirok etuvchi ko‘p sonli sug‘urtalanuvchilardan yig‘ib olingan 
mablag‘larni belgilangan hodisa yuz berganda ularga qayta taqsimlab 
berishni nazarda tutadi. Bunda sug‘urta hodisasining yuz berishi 
yagona ishtirokchiga taalluqli bo‘ladi. Endi bir nechta mol-mulk 
obyektlari, aytaylik, daryo bo‘yidagi dam olish hududlarining birida 

---

133 
joylashgan bir nechta obyektlar sug‘urtalangan. Bunda suv toshishi 
oqibatida bir obyekt emas, balki barcha sug‘urtalangan obyektlarga 
ta’sir ko‘rsatadi. Natijada bir sug‘urta hodisasi oqibatidagi sug‘urta 
zarari bir necha barobar oshib ketishi mumkin. Mazkur zararlarni 
qoplash maqsadida halokatlar zaxirasi shakllantiriladi.
Zararlilikning tebranishi zaxirasi hisobot yilida sug‘urta turi 
bo‘yicha sug‘urta tarifining netto-stavkasini hisoblashda asos bo‘l-
gan kutilayotgan zararlilik darajasiga qaraganda haqiqatdagi zarar-
lilik darajasi yuqori bo‘lgan taqdirda, sug‘urta qoplamalarini amalga 
oshirish bilan bog‘liq xarajatlarning bir qismini qoplash maqsadida 
shakllantiriladi.
Sug‘urta kompaniyasida sug‘urta tariflarini hisoblashda qanday 
usullar qo‘llanilayotganligidan qat’i nazar, u bir sug‘urta shartnomasi 
bo‘yicha sug‘urta hodisasining yuz berish ehtimolligini, sug‘urta 
shartnomasi bo‘yicha o‘rtacha sug‘urta summasini va bir sug‘urta 
hodisasiga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha sug‘urta qoplamasi miqdorlarini 
aniqlash imkonini berishi kerak.
Birinchi holatda, sug‘urta tarifini hisoblashda sug‘urtalovchi 
oldindan tuzilishi kutilayotgan sug‘urta shartnomalarining sonini 100 
ta deb mo‘ljallayotgan bo‘lsa, aytaylik ulardan sug‘urta muddati 
davomida uchtasi bo‘yicha sug‘urta qoplamasini to‘lash kutilayotgan 
bo‘lsin. Bunda sug‘urta qoplamasining umumiy summasi 3 * S dan 
ortiq bo‘lmaydi. Bunda S sug‘urta shartnomalari bo‘yicha o‘rtacha 
sug‘urta qoplamasi miqdoridir.
Ikkinchi holatda, sug‘urtalovchi sug‘urta qoplamasining haj-
mini sug‘urta shartnomalari bo‘yicha jami sug‘urta summasiga 
muvofiq mo‘ljallashi mumkin. Masalan, barcha sug‘urta shart-
nomalari bo‘yicha sug‘urta summasi 100000 so‘mni tashkil etgan-
da, sug‘urta qoplamasi 3000 so‘mni tashkil etganda, barcha su-
g‘urta shartnomalari bo‘yicha sug‘urta summasi 500000 so‘mni 
tashkil etsa, sug‘urta qoplamasining 15000 so‘mni tashkil etishi 
taxmin etilishi mumkin. 
Lekin ta’kidlash joizki, sug‘urta qoplamalarini to‘lash ehti-
moli nazariyasiga muvofiq ushbu summalar haqiqatda mo‘ljallan-
ganiga yetmasligi yoki undan ham ortiq bo‘lishi mumkin. Ana 
shunday, sug‘urtalovchi uchun zararli bo‘lib kelgan yillarda zarar-
larni qoplash maqsadida zararlilikning tebranishi zaxirasi o‘tgan 

---

134 
sug‘urtalovchi uchun foydali kelgan yillar hisobiga shakllan-
tiriladi. 
Halokatlar va zararlilikning tebranish zaxiralarini shakllanti-
rish va sarflash tartibi sug‘urtalovchi tomonidan mustaqil ravishda 
ishlab chiqiladi va O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi 
Sug‘urta nazorati davlat inspeksiyasi bilan kelishiladi.
Odatdagidek, ushbu sug‘urta zaxiralarini shakllantirishda asos 
bazaviy sug‘urta mukofoti hisoblanadi. Bazaviy sug‘urta mukofoti 
kelib tushgan sug‘urta mukofotidan sug‘urta shartnomasini tuz-
ganlik uchun komission mukofotlar va oldini olish chora-tadbir-
lari zaxirasiga qilinadigan ajratmalar chegirilgan holda aniqlanadi. 
Mazkur zaxiralarning hajmi bazaviy sug‘urta mukofotida nazarda 
tutilgan va O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi Sug‘urta na-
zorati davlat inspeksiyasi bilan kelishilgan stavkalardagi ajratmalar 
asosida hisoblanadi.
Zaxiralarning hisob-kitobi hisobot sanasiga sug‘urtalovchi to-
monidan moliyaviy natijalarni aniqlashda har bir sug‘urta turi 
bo‘yicha hisob-kitob qilinadi. Yuqoridagi Nizomga muvofiq su-
g‘urta zaxiralari qaysi valutada mukofotlar kelib tushsa, o‘sha va-
lutada shakllantiriladi.