Mavzu. Zamonaviy iqtisodiyotning asosiy tushunchalari

Murakkab modellar tuzilganda ko‘pchilik subʼektlar o‘rtasidagi va ko‘p 
turdagi iqtisodiy aloqalar olinib, ular matematik hisob-kitoblar aso-sida ko‘rib 
chiqiladi, bunda aloqalarning miqdoriy tahlili o‘tkaziladi. Iqtisodiyot o‘z predmetini 
tahlil etganda pozitiv va normativ usullarni qo‘llaydi.
Pozitiv usul – bu iqtisodiy voqelikni nazariy jihatdan qandayligini tushuntirib 
berish, yaʼni uni ilmiy talqin etish.
Normativ usul – bu iqtisodiy voqelikning amalda qanday bo‘lishi kerakligini 
va buning uchun nima qilish zarurligi xususida tavsiya berishdir. Masalan, pozitiv 
usulda stipendiya mohiyatan nimaligi tushuntiriladi, yaʼni uni yoshlarga ular o‘qigan 
paytida beriladigan yordam deb talqin etilsa, normativ usulda uni qachon va 
qanchaga oshirish zarurligi asoslanadi. Pozitiv usul nazariy talqinni bildirsa, 
normativ usul amaliyotda nima bo‘lishini bildiradi. Nazariyada tahlilning induktiv 
va deduktiv usullari ham ishlatiladi. 
Induktiv 
usul 
- 
qo‘llanilganda 
hodisalarni 
kuzatishdan 
ularni 
umumlashtirishga o‘tilib, umumiy xulosalar chiqariladi. Deduktiv usul 
qo‘llanilganda esa shakllangan nazariy xulosalar 16 asosida iqtisodiyotdagi ayrim 
hodisalar tahlil etiladi. Bu bilan aytilgan qoidalar naqadar haqqoniy ekanligi sinab 
ko‘riladi. Nazariyada oddiy hodisalar tahlilidan murakkab hodisalar tahliliga o‘tish 
ham qo‘llaniladi. Masalan, dastlab individual talab, so‘ngra ayri bozor talabi va 
nihoyat jamiyatdagi yalpi talab tahlili o‘tkaziladi. Yana bir usul – bu hodisalarni turli 
darajada olib o‘rganishdir. Nazariyada zamonaviy iqtisodiyotning qonun-qoidalari 
uch xil darajada o‘rganiladi: mikrodarajada – bunda xonadonlar va firmalarning 

---

iqtisodiy xatti-harakati, ayrim bozordagi o‘zgarishlar o‘rganiladi; makrodarajada – 
bunda butun iqtisodiyotdagi, aniqrog‘i milliy iqtisodiyot darajasidagi, milliy 
bozordagi hodisalar va jarayonlar o‘rganiladi; metadarajada – xalqaro global 
miqyosdagi, jahon xo‘jaligidagi yuz beradigan jarayonlar, ularga xos bo‘lgan 
qoidalar o‘rganiladi. Har uchala daraja o‘zaro bog‘liqlikda ko‘rib chiqiladi, chunki 
mikrodarajadagi iqtisodiy faoliyat yaxlitlikda makrodarajani, turli mamlakatlardagi 
makrodarajadagi iqtisodiyot metadarajani, jahon iqtisodiyotini yuzaga keltiradi. 
Turli darajadagi iqtisodiyot o‘rganilganda, ularning har biriga xos qonun-qoidalar 
alohida ko‘rib chiqiladi.
Nazariyada miqdoriy tahlil ham qo‘llaniladi, ammo bu yo‘l bilan olingan 
maʼlumotlar nazariy xulosa chiqarishga xizmat qiladi. Masalan, miqdoriy tahlil 
ishsizlar sonining kamayishini ko‘rsatsa, iqtisodiyotda bandlik oshayapti degan, 
bordi-yu bu tahlil inflyatsiya pasayishini ko‘rsatsa, pul muomalasi barqarorlashib 
borayapti degan xulosalarga kelamiz. Miqdoriy tahlil o‘tkazilganda turli formulalar 
qo‘llaniladi, ular vositasida iqtisodiyotga oid hisob-kitob ishlari olib boriladi. Bular 
yordamida iqtisodiy qonun-qoidalarning naqadar amal qilishi, iqtisodiyotda xos 
bo‘lgan tendentsiyalar bilib olinadi.
Miqdoriy tahlil natijalari turli illyustratsiyalar – chizmalar, rasmlar, egri 
chiziqlar yordamida tasvirlanadi. Zamonaviy iqtisodiyotdagi o‘zgarishlarni 
ifodalovchi miqdoriy ko‘rsatkichlar o‘zgaruvchan qiymatlardan iborat bo‘lib, bunda 
bir qiymat ikkinchisiga, ikkinchisi uchinchisiga va hokazo bog‘liq bo‘ladi. Masalan, 
resurslar narxining o‘zgarishi xarajatlar o‘zgarishini, o‘z navbatida bu narxning, 
binobarin chiqarilgan tovarga talabning o‘zgarishini yuzaga keltiradi. Bunday o‘zaro 
17 bog‘liqlik chizmalarda aks ettiriladi. Bular yordamida nazariy g‘oya atroflicha, 
yaʼni tasvir vositasida ham ifoda etiladi va shuningdek, o‘zgaruvchan qiymatlar 
o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlashga xizmat qiladi. Chizmalar doirasimon bo‘lganda, 
u bo‘laklarga ajratiladi, yaʼni hissa – ulush tasvirlanadi. Masalan, davlatning 
daromadlardagi ulushi 25 foiz bo‘lsa, bu doiraning 1/4 qismi shaklida bo‘ladi. 
Chizmalar miqdoriy o‘zgarishlarni, masalan, narxni yoki mahsulot miqdoridagi 
o‘zgarishlarni bildiradi. 
Ikki o‘zgaruvchan qiymatning o‘zaro taʼsirini anglash uchun koordinatlarga 
asoslangan chizma hosil etiladi. Bunda abstsissa o‘qiga bir ko‘rsatkich qo‘yilsa, 
ordinata o‘qiga boshqasi qo‘yiladi. Bir qiymat miqdorining o‘zgarishi boshqasining 
qanchaga o‘zgartirishiga qarab vertikal va gorizontal chiziqlar hosil etiladi, ular 
kesishgan nuqtalar egri chiziq bilan birlashtirilganda iqtisodiy o‘zgarishlar 
qandayligi aniqlanadi. Nazariyada sifatli tahlil usuli birlamchi, u mantiqqa 
asoslangan asbtraktsiyalash usulidan iborat bo‘lib, nazariy xulosalar chiqarishga va 
qonun-qoidalarni ilmiy taʼriflashga xizmat qiladi. Аmmo bu miqdoriy tahlilga 

---

tayanadi, chunki mazkur usul kuzatish maʼlumotlarini jamlash, ularni 
umumlashtirishga im-kon beradi.
Bundan tashqari miqdoriy tahlil yordamida nazariy qonun-qoidalar 
iqtisodiyotda naqadar amal qilayotganligi bilib olinadi. Masalan, inflyatsiya 
darajasini miqdordan aniqlash orqali pul muomalasi qonunining amal qilishi 
ko‘rsatiladi. Nazariy tahlilda qo‘llanadigan turli-tuman usullar bir-biridan ajratib 
olib alohida ishlatilmaydi, ular birgalikda, lekin turli kombinatsiyada (nisbatda) 
ishlatiladi. Bu tahlil darajasi va miqyosiga bog‘liq bo‘ladi.