Mehnat vazirligi respublika aholi bandligi va mehnatni muhofaza qilish ilmiy markazi

 
9.5. Portlash xavfi mavjud bo’lgan inshootlarni himoyalash. 
Bino va inshootlarda portlash hodisalari ko’proq quyidagi sabablarga ko’ra 
sodir bo’ladi: 
- yong’in xavfsizligi qoida va me’yorlari talablarini qo’pol ravishda 
buzilishi;
-issiqlik uzatish, shamollatish tizimlarini va elektr dastgohlarini noto’g’ri 
o’rnatish; 

---

 237 
-buzuq holdagi texnologik va elektr uskunalarini ishlatish;
-yonuvchi va portlovchi moddalarni omborlarda saqlash qoidalarini 
buzilishi; 
-elektrstatik va atmosfera elektr zaryadlaridan himoyalanish qoida-larini 
buzilishi;
-yong’in darakchilari va avtomatik o’t o’chirish tizimining yo’qligi yoki 
buzuqligi; 
- portlashi mumkin bo’lgan manba’lar (bug’ qozonlari, ekonomayzerlar,
nasos agregatlari, kompressorlar, elevatorlar, gaz balonlarini sinovdan o’tkazish 
va to’ldirish xonalari) ustidan nazorat qoidalariga to’liq rioya qilmaslik; 
-yong’in xavfsizligi bo’yicha malakali nazoratni yo’qligi va hokazolar.
Havo bilan aralashmagan yonuvchi gaz va bug’larni maxsus kran orqali 
uncha katta bo’lmagan teshikdan oqizib, so’ng gugurt chaqib yoqilsa, mash’ala 
bo’lib osuda yonaboshlaydi. Bunday yonishlarni shisha idishlarni tayyorlash 
zavodlarida, g’isht, keramika va chinni pishirish zavodlarining pechlarida
sun’iy va tabiiy gazlarni yonishi misolida ko’rish mumkin. Sement 
zavodlarining aylanma pechlarida ham ko’mir kukunini yoqilishi shu taqlitda 
amalga oshiriladi. Ammo bu gazlar ba’zi nosozlik sabablariga ko’ra, havo bilan 
aralashib ketish hollari mavjud bo’lib, aralashma xavfli nisbat darajasiga etgan 
bo’lsa, katta kuch bilan portlash sodir bo’lishi mumkin.
Neftni qayta ishlash, mashinasozlik va kimyo sanoatlarini tez sur’atlar bilan 
rivojlanishi, yonuvchi gazlar va changlarni hamda engil alangalanuvchi 
suyuqliklarni ishlab chiqaruvchi va ularni qayta ishlovchi korxonalarni
ko’payib ketishiga olib keladi. YOnuvchi moddalarni bug’ va changlari 
xonadagi havo bilan aralashib ketsa, portlash xavfini chaqiruvchi gazli havo 
aralashmasini hosil qiladi. Bunday aralashmalarning portlashi oqibatida bino va 
inshootlar vayronaga aylanishi va odamlarni qurbon bo’lishiga sabab bo’ladi. 
Agar yonish oqibatida portlash jarayoni biror yopiq hajmda sodir bo’lsa, 
yonuvchi moddaning harorat ta’sirida kengayishi evaziga, uning devorlariga 

---

 238 
bosim kuchi tez ortib boradi va butun hajm bo’yicha teng quvvatli quporuvchi, 
ta’sir kuchiga ega bo’ladi. 
CHizma 15. Portlash vaqtida hamma tomoni yopiq xonaning devorlariga 
ta’sir etayotgan bosimni o’zgarish tasnifi berilgan. Agar yopiq hajmning 
devorlari etarli darajada mustahkam bo’lsa, portlashgacha o’tgan vaqt davomida 
bosim R ni o’zgarishi egri chiziq 1 bilan ifodalanadi. 
9.8-rasm.Portlash jarayonida xonadagi bosimni o’zgarishi. 
Bu holda bosim ko’tarilishi oqibatida τp vaqt o’tgandan keyin portlash sodir 
bo’ladi va xonaning barcha devorlari va tomi otilib ketib, shikastlanadi. Egri 
chiziq 2 - qurilmada ochiq tuynuk bo’lganda bosimni o’zgarishini ifodalaydi. 
Bunda tuynukni satxi qancha katta, bosimni asosiy qurilmalarga ta’sir euvchi 
ko’poruvchi kuchi shuncha bo’lsa kichik bo’ladi. Agar EOK qurilmalar 
o’rnatilgan bo’lsa idishdagi bosim oldin egri chiziq 1 bo’yicha o’zgarib boradi. 
Bosim Rr darajasiga etganda omonat o’rnatilgan EOK qurilmasi otilib ketadi 
va devorda ochiq tuynuk
hosil bo’lganligi tufayli idishdagi bosim egri chiziq 3-ga binoan 
o’zgaraboshlaydi.
Bunda portlashdan keyin ham bosimni biroz ko’tarilishi, ulardagi inersiya 
kuchining ta’siridandir. Chunki EOK qurilmalarini tuynukdan ma’lum masofaga 
uloqtirib tashlash uchun yana qo’shimcha bosim va birnecha soniya ∆τ vaqt 
kerak bo’ladi. Uloqtirib tashlanayotgan EOK qurilmasi qancha og’ir va katta 
bo’lsa, uni engish uchun shuncha uzoq vaqt va qo’shimcha bosim talab etiladi. 

---

 239 
Agar EOK qurilmalari juda engil bo’lib, inersiya kuchi bosim kuchiga 
qarshilik ko’rsataolmaydigan darajada kuchsiz bo’lsa, portlashdan keyingi 
bosimning kuchi egri chiziq -4 ga binoan o’zgarishi mumkin. 
EOK qurilmalarni portlash jarayonida bosimni ko’tarilishiga ta’sir etishi 
ularni og’irligi va sirtini kattaligi tufayli yuzaga keladigan inersiya kuchiga 
bevosita bog’liq bo’ladi. 
9.10-rasm. EOK qurilmasi o’rnatilgan xona devorlariga bosim ta’siri 
9.10-rasmda EOK qurilmalar o’rnatilgan xonaning devorlariga oqibatida 
hosil bo’lgan R(τ) portlash bosim kuchi ta’siridan engil qurilma- larni otilib 
ketayotgan jarayoni aks ettirilgan. Agar devorlari portlash jarayoni-dagi ichki 
bosimga chidamli bo’lgan, germetik mustahkam qilib tayyorlangan yopiq 
idishda portlash sodir bo’lsa, undagi maksimal bosim R
p
q γP
o
ε ga teng bo’ladi.