Menejmentning tadqiqot usullari

 
 
II BOB. MENEJMENTDA UMUMILMIY VA RASMIY-MANTIQIY 
TADQIQOT USULLARI 
2.1. Empirik tadqiqot usullari 
Zamonaviy ilm-fan tadqiqotning keng va boy usullar to‘plamiga ega. Biroq 
tadqiqotning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan muayyan tadqiqotni olib borish uchun 
qanday qilib, qaysi mezonlar bo‘yicha usullar tanlab olinishiga va ushbu 
usullarning 
qaysi 
uyg‘unlashgan 
birikmasidan 
(kombinatsiyasidan) 
foydalanilishiga bog‘liq bo‘ladi. 
Tadqiqot usullarini tanlash va ularning kombinatsiyali qo‘llanishi umumilmiy 
tadqiqot usullarining butun yig‘indisi, tadqiqot maqsadlari, boshqaruv vaziyatining 
xususiyatlari to‘g‘risidagi tizimli tasavvur asosida aniqlanadi. 
Usullar tasnifi ularning tarkibi, aloqalari va xususiyatlari to‘g‘risidagi 
tasavvurni tartibga solish imkonini beradi. Umumilmiy tadqiqot usullariga kuzatish 
usuli, eksperiment (ilmiy tajriba) o‘tkazish, intuitiv qidiruv, munozara, 
modellashtirish, imitatsiya, ekstrapolyasiya va boshqalar kiradi. 
Barcha umumilmiy tadqiqot usullarini ikki: empirik va fikrlash-mantiqiy 
guruhga ajratish mumkin. Empirik usullar amaliy faoliyatga asoslangan bo‘lib, 
ushbu faoliyatni tushunib olish hodisalar va vaziyatlarning mohiyati va 
xususiyatlari to‘g‘risidagi tasavvurni hosil qiladi.

---

23 
Empirik usullar ikki guruhga: kuzatishlar usuli (o‘rganilayotgan hodisalarga 
minimal aralashadigan tadqiqotlar) va eksperiment o‘tkazish usullariga (tizimning, 
odatdagi sharoitlarda sezilmasligi mumkin bo‘lgan, lekin ular eksperimental, 
ba’zan esa ekstremal sharoitlarda to‘liq namoyon bo‘ladigan o‘zini tutish 
xususiyatlarini o‘rganish uchun sun’iy ravishda vaziyatlarni hosil qilish) bo‘linadi. 
Kuzatish usuli o‘rganilayotgan tadqiqot ob’ekti parametrlarini va xossa 
ko‘rsatkichlarini qayd etish va ro‘yxatga olishga asoslanadi. 
Tadqiqot ob’ekti bo‘lib tashkilot, bo‘linma, biron-bir tuzilmaviy birlik, 
kishilar guruhi va h.k. bo‘lishi mumkinki, ularning faoliyati vaziyat yordamida 
tavsiflangan bo‘lishi kerak. Qo‘shilgan va oddiy kuzatish farqlanadi: birinchi holda 
kuzatuvchi ijtimoiy muhitga kirishni o‘xshatadi, unga moslashadi va hodisalarni 
“ichkaridan” tahlil qiladi; ikkinchi holda kuzatuvchi hodisalarni “chetdan” 
ro‘yxatga oladi. 
Ayrim hollarda kuzatish usullari bevosita kuzatish usullariga (haqiqiy vaqt 
sharoitida va bevosita muloqot yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri kommunikatsiyalar 
asosidagi kuzatish) hamda bilvosita kuzatish usullariga (bilvosita aloqalar va 
kommunikatsiyalarga, hamda kuzatishlarning vaqt rejimini tabaqalashtirishga – 
maxsus vaqt qismlarini tanlashga asoslanadigan kuzatish) ajratiladi. Fikrlar, imo-
ishoralar, mimika, harakatlar, kishilar va guruhlarning qarorlari, xulq-atvor 
uslublari, to‘qnashuvlar, ziddiyatlar va h.k. vaziyatni yozish uchun kuzatish 
predmeti bo‘lishi mumkin. Kuzatishning maqsadi vaziyatning u yoki bu 
xususiyatlarini mavjudligi yoki mavjud emasligini tasdiqlashi mumkin bo‘lgan 
qator dalillarni olishdan iborat. Kuzatish menejerning individual boshqaruv 
uslubini 
shakllantirishda 
muhim 
vazifani 
bajaradi, 
chunki 
jamoalarda 
munosabatlarning psixologik xususiyatlarini kuzatish, kishilarning harakatlariga 
ta’sir qiladigan ularning shaxsiy, yashirin, maxfiy ko‘rinishlarini ko‘rish 
imkoniyatini beradi. Aynan kuzatish vaziyatning individual-shaxsiy idrok qilish 
sifatida boshqaruvga va mustaqil boshqaruv qarorlarini qabul qilishga ijodiy 
munosabat ko‘nikmalarini shakllantiradi. Kuzatish ma’lum bir taxminlarni 

---

24 
tekshirish uchun ham, tasdiqlovchi dalillarni olish uchun ham olib borilishi 
mumkin. 
Kuzatish usulining bilish imkoniyatlari hissiy idrok qilish xarakteri va 
jadalligi, kuzatish ob’ekti xususiyatlari, kuzatish sharoitlari, o‘lchovlarning 
mukammalligiga bog‘liq. 
Qulay sharoitlarda ushbu usul, keyinchalik vaziyatni tuzishda qo‘llanadigan 
ilmiy dalillarni shakllantirish va yozib qo‘yish uchun keng doiradagi va turli 
jihatlarga ega axborotlarni ta’minlaydi. 
Kuzatish usuli turlariga boshqaruv faoliyatining turli operatsiyalari va 
yo‘llarini xronometraj qilish va fotosuratga olish kiradi. Ishbilarmonlik majlislari, 
ilmiy va amaliy munozaralar, ishbilarmonlik uchrashuvlari, boshqaruv qarorlarini 
(yozma shakldagi buyruqlar, farmoyishlar, xizmat yo‘riqnomalari va h.k.) 
tayyorlash va rasmiylashtirish xronometrajning bevosita ob’ektlari bo‘lishi 
mumkin.