Metallurgiya

8. ALUMINIY METALLURGIYASI. 
8.1. ALUMINIY METALLURGIYASI. ALUMINIY VA UNI ISHLAB 
CHIQARISH USULLARI. GLINOZYOMNI BAYER USULIDA QAYTA 
ISHLASH 
8.1.1. Aluminiy haqida umumiy ma’lumot 
Aluminiy - muhim yengil rangli metall hisoblanadi. Ishlab chiqarish va 
ishlatilishi bo‘yicha u metallar orasida ikkinchi o‘rinni egallaydi. Xalq 
xo‘jaligining deyarli hamma tarmoqlarida aluminiyning ishlatilishiga sabab 
bo‘lgan muhim fizik xossalariga zichlikning kichikligi, yuqori egiluvchanlik, 
issiqlik - va elektr o‘tkazuvchanlik kiradi. Aluminiyning ko‘pgina fizik xossalari 
uning tozalik darajasiga bog‘liq xolda o‘zgaradi. Hozirgi vaqtda aluminiy sof 
metall, tuz va oksidlardan iborat ko‘pgina qotishmalar ko‘rinishida keng 
ishlatilmoqda. Tarkibida aluminiy bo‘lgan 250 ga yaqin mineral ma’lum. Muhim 

---

220 
aluminiy tarkibli rudalar bokstilar, nefelinlar, alunitlar hisoblanadi. Aluminiy 
tarkibli rudalardan dastlab texnik aluminiy oksidi - glinozyom, undan esa metall 
aluminiy olinadi. Aluminiy tarkibli tog‘ jinslaridan aluminiy olish uchun 
xomashyo sifatida foydalanish, ma’lum bo‘lgan qayta ishlash usullarini qo‘llash 
mumkinligini hisobga olgan xolda bajarilgan texnik - iqtisodiy natijalar bilan 
aniqlanadi. Og‘ir rangli metallar ishlab chiqaradigan ulkan korxonalar kon, 
boyitish va metallurgik ishlab chiqarishdan tarkib topgan kon - metallurgiya 
korxonalari shaklida tashkil etilsa, zamonaviy aluminiy sanoati esa glinozyom va 
aluminiy zavodlari aniq va alohida joylashishi bilan harakterlanadi. Bu shu bilan 
asoslanadiki, aluminiyni elektrolitik usulda olish ko‘p energiya talab qiladigan 
ishlab chiqarish kategoriyasiga kiradi va bunday zavodlarning joylashishi 
elektrostantsiyaning elektr energiyasi arzon bo‘lgan rayonlarda joylashtiriladi. 
Glinozyom ishlab chiqarish aksincha, aluminiy xomashyosi qazib olinadigan 
konlarga yaqin joylarda joylashtiriladi, bu elektroliz zavodlariga tashiladigan 
xomashyo hajmini kamaytiradi. 
Metall aluminiy olish jarayoni murakab bo‘lib, u to‘rtta alohida 
texnologiyalardan tashkil topgan: 
1. glinozyom ishlab chiqarish; 
2. kriolit va ftorli tuzlar ishlab chiqarish; 
3. ko‘mir mahsulotlari ishlab chiqarish; 
4. elektrolit aluminiy ishlab chiqarish. 
Aluminiy ishlab chiqarishning eleklrolitik usuli ochilganidan va qo‘lanila 
boshlangan vaqtdan beri uning rivojlanishi qo‘llanilayotgan qurilma va 
uskunalarning 
konstruktsiyasini 
yaxshilash, 
texnologik 
jarayonlarni 
mexanizatsiyalash va avtomatlashtiriщ, hamda uni takomillashtirish yo‘lidan 
borildi. Usulning olib borilishi o‘zgarmasdan qolaverdi. 
Aluminiyni eritmalarni elektroliz qilish bilan oshi usulining ko‘pgina 
qulayliklariga qamasdan, bu texnologiya boshqa rangli metallarni ko‘p miqdorda 
ishlab chiqarishga nisbatan ma’lum kamchiliklarga ega: 
1. hatto eng yirik elektrolizyorlarning bir quvvati pastligi; 

---

221 
2. elektroenergiyaning solishtirma sarfi yuqoriligi; 
3. o‘zgaruvchan tokning o‘zgarmas toka aylantirish kerakligi; 
4. glinozyom ishlab chiqarish texnologik sxemasining murakkabligi; 
5. qimmatli toza ftorli tuzlarning ko‘p sarflanishi; 
6. past navli aluminiy tarkibli xomashyolardan foydalanib bo‘lmasligi.