Metodologiyasi

1 Фролова E.A. История арабо-мусульманской философии. Средние в.а 
и современность: Учебное пособие. — М., 2006. С. 114.

---

mumkin. Biroq ayni vaqtda tarixchidan tarixiylik tamoyilini unu- 
tib qo‘ymaslik talab etiladi.
Tarixiy taqqoslash uslubini qo‘llashda bir qator cheklanish- 
larga duch kelish mumkin. Bu uslub real voqelikning turliligi- 
ni tushunishga imkon bersada, konkret shakldagi xususiyatini 
ko‘rsatib berolmaydi. Shuningdek, tarixiy taraqqiyot sur’atining 
tadqiqida ham tarixiy taqqoslash uslubidan foydalanish maqsad­
ga muvofiq emas. M azkur uslubning rasman (shunchaki qo‘llash, 
qo‘llanishi «kerak» bo‘lganligi uchun qollash) qoilanilishi xa- 
toliklarga olib kelishi, ko‘pgina tarixiy hodisalar mohiyatining 
noto‘g‘ri talqiniga va tavsiflanishiga olib kelishi mumkin. Tari­
xiy taqqosldash uslubidan boshqa tadqiqot uslublari bilan birga- 
likda foydalanish mumkin. Afsuski, tarixchilar tomonidan tarixiy 
taqqoslash uslubi ko‘p hollarda analogiya va solishtirish bilangi- 
na qo‘llaniladi, u tadqiqotlar jarayonida to‘liq yuqoridagi ko‘rsa- 
tib o‘tilgan jihatlarini inobatga olgan holda kamdan kam qo‘lla- 
niladi.
«...so‘z va e’tiqodlarini bir-biriga solishtirish bilan bilinadi. 
Ana shu aytib o‘tganim haqiqiy maqsadga yetkazuvchi eng yax- 
shi yo‘l va bunga dog‘ tushuruvchi shak-shubhani yuvib tashlash 
uchun eng kuchli yordamchidir»1.
Bunda Beruniy mavjud axborotni yoki dalillarni bir-biriga solish­
tirish orqali, ya’ni tarixiy taqqoslash usuli yordamida aniq natijaga 
erishi mumkinligini, bunda asosiy masala turli manbalarda uchragan 
axborotning turlichaligi va ulardagi bir-biridan farqlanuvchi jihatlari, 
ixtiloflami imkon qadar kamaytirish va tadqiqot oldiga qo‘yilgan aniq 
maqsadga yo‘naltirilgan eng ishonchli ma’lumotlami yoki dalillarni 
ajratib olish lozimligigi ko‘rsatib o‘tmoqda. Bu so‘zlaidan ko‘rish mum­
kinki, zamonaviy tarix fani tadqiqotlarining eng asosiy uslublaridan bi­
ri — tarixiy taqqoslash uslubining asosiy mohiyati X asrdayoq Abu Ray­
hon Beruniy tomonidan ko‘rsatib berilgan va keyingi o‘n asr davomida 
tarix tadqiqotlarida, tarixnavislikda qollanihb kelingan.