Mexanizmlarning asosiy turlari va kinematik juftlar klassifikatsiyasi

1.2. Mashina va mexanizmlarni tuzilish asoslari 
Mashina va mexanizmlar nazariyasi (MMN) fani mavjud mexanizmlarni analiz
qilish va yangi mexanizm va mashina sistemasini yaratishning nazariy asosidir.
Bo‘lg‘usi injener mashina mexanizmlarning tuzilishi, ishlashi va undan
foydalanishni yaxshi bilishdan tashqari, uning kinematik sxemasini to‘g‘ri chizish,
mexanizmlarning analiz qilish va loyihalash, shuningdek ularni geometrik, kinematik va
dinamik parametrlarini to‘g‘ri o‘lchash usullarini bilishi kerak.
Bizning zamonamizga kelib mashinalarsiz bir ishni qilishni tasavvur ham qilib

---

---

bo‘lmaydi. Mashina hayotimiz ichiga kirib ketgan.

Bahzi bir hollarda mashina odamni faqat qo‘l mehnatigina emas, balki aqliy
mehnatda ham odamning o‘rnini bosadi. Masalan elektron hisoblash mashinalari,
kompg‘yuterlar, robotlar qisman yoki to‘la odamni aqliy mehnati o‘rnini bosa oladi.
Odam tomonidan yaratilgan mashinalar, tuzilgan programmalar bo‘yicha ishlab
chiqarish texnologik jarayonlarni boshqaradi, bahzi hollarda mashina odamning organlari
funktsiyasini ham bajarishi mumkin, masalan odamning qo‘li, oyog‘i, sunhiy buyragi va
boshqalar.
SHularni hulosa qilib “Mashina” tushunchasini, bunday tahriflash mumkin:
Mashina-odam tomonidan yaratilgan, tabiat qonunlari asosida qo‘l mehnatini va aqliy 
mehnatini yengillashtirish va odamni to‘la yoki qisman fiziologik va mehnat qilish 
funktsiyasini bajaradigan qurilmadir. 
Mashina turlari 
Energetik mashinalarga elektr dvigatellari, ichki yonuv dvigatellari, trubinalar
kiradi.
Transport  mashinalariga asosan hamma turdagi avtomobillar, lokomotivlar,
trubovozlar, traktorlar, lift, transportyorlar va boshqalar kiradi.
Texnologik mashinalarga barcha turdagi stanoklar, tekstil mashinalari, qishloq
ho‘jalik mashinalari, metallurgik, poligraf, oziq-ovqat va boshqa turdagi mashinalar
kiradi.
Yangi shart sharoitlar maxsus boshqaruv va tekshiruv mashinalarini yaratishni talab
etayapti. Masalan, ichki yonuv dvigatelidagi porshen halqasini razmerlari tekshirib turish,
yahni faqat detalni o‘lchamini tekshirmasdan uni o‘lchami orqali saralaydi va boshqa
ko‘rsatkichlarni ham tekshiradi.
Aqliy mehnatni almashtiruvchi mashinalaridan logik mashinalar hozirgi paytga
kelib juda katta ehtiborga loyiq bo‘lib qoldi. Bu turdagi mashinalarga hisob mashinalari,
har xil jarayonlarni modellashtiruvchi, informatsiya beruvchi mashinalar kiradi. Texnika
rivojlanishi va aqliy mehnatni ko‘proq qismini mashinalarga yuklash jarayonida
kibernetik mashinalar hayotimizda katta rol o‘ynayapti.
Kibernetik mashinalarga odamni bahzi fiziologik funktsiyalarini almashtira
oladigan, masalan predmet yoki biron bir obrazni ajrata oladigan, akustik spektor orqali
odam ovozi bilan gapira oladigan, odamni bahzi organini almashtira oladigan (sunhiy
yurak, buyrak, qo‘l, oyoq, umurtqa va boshqalar) har xil harakatni odam buyrug‘i bilan
bajara oladigan mashinalar kiradi.
Mashinalar yaratishda asosan quyidagi talablar qo‘yiladi:
1. Texnik talablar-bunda asosan mashinaning ish unumi yuqori bo‘lishi, aniq harakat
qilishi va sifatli mahsulot ishlab chiqarishi talab etiladi.
2. Konstruktsiyani ratsional bo‘lishi-bunda mashinaning ortiqcha og‘irlikdagi
qismlari bo‘lmasligi, materiallarni to‘g‘ri tanlash va detallardagi haqiqiy kuchlarning
optimal bo‘lishi talab qilinadi.
Dvigateldan, uzatish mexanizmidan va ish bajaruvchi mashinalardan va bahzi
hollarda tekshiruv-boshqaruv va hisoblash mashinalaridan tashkil topgan qurilma,
mashina agregati deyiladi.
Mashinalar mexanikasini, uni tuzilishini va ularga tahsir qilinayotgan kuchlarni

---

---

o‘rganish "mashinalar mexanikasi" kursi deyiladi.

Har qanday mashinalar mexanizmlardan tashkil topgan bo‘ladi.
Mexanizm deb, bir yoki bir necha jismlar harakatini kerakli boshqa bir jismga uzatib
beruvchi qurilmaga aytiladi. Hozirgi paytda mashinalarni tarkibida shunday rang-barang
mexanizmlar borki, bularni o‘rganish uchun ularni qanday ishlarni bajarishiga qarab
quyidagi ko‘rinishlarga bo‘lish mumkin.
a) Dvigatel va o‘zgartirish mexanizmlari;
b) uzatish mexanizmlari;
v) ijro etuvchi mexanizmlar;
g) tekshiruv, boshqaruv va sozlash mexanizmlari;
d) yuklash tahminlash va ajratish (sortirovka) mexanizmlari;
e) avtomatik hisob va o‘lchov upakovka qilish mexanizmlari.
Asosiy ishni mashinaning ishchi organi bajaradi. Masalan. Generator yordamida
mexanikaviy energiya elektr energiyasiga aylantiriladi va bu energiya ishchi organlarga
uzatish mexanizmlar orqali uzatiladi. Ishchi organlar masalan tikuv mashinasi ignasi, yer
qazish mashinasida kovushi (kuragi) va boshqalardir.
Har qanday mashina mahlum foydali ish bajaradi. Ana shu tufayli foydali ish
bajarishi uchun mashinada quyidagi asosiy belgilar bo‘lishi kerak:
1. Mashina mahlum tartibda tuzilgan bo‘lishi;
2. Uning qismlari mahlum tartibda harakat qilishi;
3. Mashina tegishli foydali mexanik ish bajarishi shart.
Mashinada shu uch belgidan faqat ikkitasi bo‘lib, uchinchisi bo‘lmasa, u holda
mashina mexanizmga aylanadi. Demak, mexanizm foydali ish bajarmaydi va energiyani
bir turdan boshqa turga aylantirmaydi. Mexanizmning vazifasi mahlum tartibda harakat
qilish yoki harakatni uzatishdan iboratdir.
Mashina va mexanizmlar nazariyasini o‘rganishda, avvalo shu mexanizm tarkibida
kiruvchi qismlar (zvenolar) absolyut qattiq jismlar deb ularni harakati vaqtida shu
qismlarda hech bir deformatsiya bo‘lmaydi deb faraz qilinadi.
Mashinasozlikda ishlatilayotgan barcha mexanizmlarning konstruktsiyasiga qarab
asosan quyidagi turlarga bo‘lish mumkin.
Mexanizmlar qattiq jismlardan iborat. Qattiq jism deganda faqat absolyut qattiq
emas shuningdek, qayishqok jismlar ham nazarga olinadi.
Mexanizmlarni hosil qiluvchi qattiq jismlar bo‘g‘inlar deb ataladi. Bo‘g‘in nisbiy
harakatlanmaydigan bir necha detallardan iborat bo‘lishi mumkin.