Microsoft Word 77 r nigmatov doc

partiyasida yozilgan bo‘lsa, ijrochi baraban ostida joylashgan prujinali sim 
moslamasini tushiradi. 
Attaca (italyancha attaka – hujum qilmoq) – musiqa asarining bir qismidan 
ikkinchisiga ko‘chishda to‘xtovsiz o‘tilishini ko‘rsatuvchi belgi. 
a
2
(a due) – ikki kishi, a
3
(a tre) – uch kishi. Bu belgi bir turdagi 
asboblarning partiyalarini birgalashib unison bo‘lib chalishga ishora etadi. 
Pavillon en L’air – fransuzcha so‘z bo‘lib, «rastrub osmonga qarata» degan 
ma’noni anglatadi. Misli damli cholg‘ularda rastrublarni yuqoriga ko‘tarib ijro 
etish talab qilinadi. 
Tacet – musiqa asarlarida ba’zi partiyalar qismlarini yo‘qligida belgilanadi. 
+ – bu belgi bilan valtornada (gohida trubada) yopiq tovushlar beligilanadi. 
«O» – ochiq tovushga ishora. 
«0» – gohida natural tovushlar, ochiq applikatura ijrosi belgilanadi. 
G.P. – General pauza – musiqa asari ijro etilayotganda hamma 
ijrochilarning bir vaqtda, bir taktdan kam bo‘lmagan miqdorda pauza qilishlari, 
ya’ni to‘xtashlaridir. 
Divizi (italyancha divisi – bo‘linish, ajralish, qisqartirilgani – div.) – qo‘sh 
notalarni yoki akkord tovushlarini bo‘lib, alohida ijro etish. Divisi tugab hamma 
birgalikda ijro etishi uchun insono (qisqacha – inis.) yoki non divisi – ya’ni 
bo‘linmasdan, birgalikda ijro etish. 
 

---

 
21 
AMALIY QISM 
 
ORKESTR MASHG‘ULOTLARI 
 
Orkestrni sozlash 
Dastlabki sozlash – orkestrning barcha asboblarini yagona etalondagi 
tovush balandligiga keltirish, toza intonatsiyaga erishish maqsadida amalga 
oshiriladigan murakkab jarayon. 
Orkestrni dastlabki sozlashda avval barcha ijrochilarning cholg‘ularini sof 
unisonga keltirish zarur. Buning uchun orkestr asboblarini sozlashga 
kamertondan (nemischa kammerton, kammer – uy, xona va ton-tovush) 
muayyan balandlikka ega bo‘lgan va aniq tovush beruvchi kichik asbobdan 
foydalaniladi. Kamertonni turli xillaridan, shuningdek elektron kamertonlardan 
ham foydalaniladi. Orkestrni sozlashda, shuningdek royal yoki bayandan ham 
foydalanilish mumkin. 
Tovush tebranish tezligi sekundiga 440 (444) darajadagi lya I oktava notasi 
etalon sifatida qabul qilingan. 
Damli cholg‘ular orkestrini odatda I oktavadagi Si notasiga sozlanadi. 
Orkestrni dastlabki sozlashda odatda etalon sifatida damli asboblardan 
goboy yoki klarnetdan foydalaniladi. Agarda aksariyat asboblarni sozi bu 
standartdan balandroq yoki pastroq bo‘lsa boshqa asboblarni sozini shunga ko‘ra 
ko‘tarish yoki tushirish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Shuni nazarda tutish 
kerakki, asboblarni umumiy sozini amalda ko‘tarish, tushirishga nisbatan 
mushkullroqdir. 
Orkestrni sozlashda natural tovushlardan boshlash maqsadga muvofiqdir. 
Masalan avval si I oktava notasini alohida sozlab, keyin kvintaga yuqoriga (re) 
va pastga (mi ) notalarini ketma-ket davomli ijro etib sozlash kerak. Sozni 
aniqligini intervallardan taqqoslash yo‘li bilan ketma-ket yoki baravar ijro etish 
orqali tekshiriladi. Buning uchun ijrochilarning bir qismi asosiy ton (si ) 
tovushini, qolganlari – fa yoki mi notasini ijro etadilar. Si notasiga tayangan 
holda kvinta fa yuqoriga, keyin kvinta pastga Mi tovushlariga tuzatishlar 
kiritiladi. Keyin, aksincha, kvinta tovushlarini ijrochilarni asosiy ton (si ) 
notasini ijro qilsalar, qolgan ijrochilar kvinta notalarini ijro etib sozlarni 
tekshiradilar. 
Orkestrni sozlash jarayonini boshqa damli asboblarga xos bo‘lgan natural 
tovushlar tuzatilishi yordamida davom ettirish mumkin. Si asosiy tovushga 
tayangan holda unison qilib kvarta, kvinta, tersiya va oktava oraliqlari ijro etilib 
sozlanadi. Bu intervallarni ijro etishda ham yuqoridagi keltirilgan usuldan 
foydalaniladi. 
Damli cholg‘ularni sozlashda, aniqlik misli damli cholg‘ularda umumiy 
kron yordamida, yog‘ochli damli cholg‘ularda fleytada bosh qismi yordamida, 

---

 
22 
goboyda tili yordamida, klarnetda bochyonok va mundshtuk, fagotda tiliga 
o‘rnatiladigan moslamasi (es) yordamida erishiladi. 
Yuqorida to‘xtalgan cholg‘ularini sozlash usullari gorizontal bo‘yicha 
bo‘lib, bu melodik sozlash turiga mansubdir. Asosan, sof unisonga erishish, 
sozni aniqligi, uni barqarorligi, mustahkamligi sifatlariga erishishga qaratilgan. 
Garmonik sozlash – orkestrni sozlash jarayonini davomiy va yakuniy 
bosqichi bo‘lib, melodik sozlashni qay darajada bajarilganligini aniqlab beradi. 
Garmonik sozlash gammalarni, arpedjio, kadanslar, turli akkordlar ketma-
ketligi va maxsus mashqlarni ijro etish orqali bajariladi. 
Dirijyor garmonik sozlash mashqlarini bajarish vaqtida, o‘quvchilarning 
e’tiborlarini lad tovushlarini o‘zaro tortishish prinsiplariga amal qilgan holda, 
diqqatlarini jalb qilib, major-minor, septakkordlar, T-S-D va boshqa akkordlar 
tovushlarini joylashishlari intonatsiyalariga qaratishi zarur.
Mashg‘ulotlar uchun mashqlar sifatida major yoki minor ladlari, 
dominanta, dominantseptakkordlarni guruhlararo ketma-ket va bir vaqtda 
chalish usulidan foydalanish mumkin. Shuningdek, O‘zbekiston davlat 
madhiyasining birinchi yoki oxirgi akkordlaridan va boshqa asarlardagi tanish 
akkordlardan foydalanish katta samara beradi. Masalan, dirijyor akkord 
tovushlarining nomini aytadi (asosiy ton, kvinta, tersiya, septima), o‘quvchilar 
esa uning ko‘rsatmalariga binoan navbatma-navbat ularni ijro etadilar. 
O‘quvchilarda ijro vaqtida sof intonatsiya ko‘nikmalarini tarbiyalash – 
murakkab ijrochilik vazifalaridan biri hisoblanadi. 
Shuni ta’kidlash zarurki, orkestrni sozlash jarayonida, odatda musiqa 
asboblarining qulay diapazonlari notalarida amalga oshiriladi.