Microsoft Word +++Jinoyat huquqi Umum. Rustambayev 2006. doc

7-BOB: JINOYAT SUB’YEKTI 
 
1. 
Jinoyat sub’yekti tushunchasi 
 
Jinoyat huquqi nazariyasiga ko‘ra har qanday ijtimoiy xavfli qilmish 
sodir qilgan, qonunda belgilangan yoshga yetgan va aqli raso jismoniy 
shaxslar jinoyatning sub’yekti bo‘ladi. 
Jinoyat sub’yekti jinoyat tarkibining zaruriy elementidir, ya’ni 
jinoyat sodir qilgan shaxs bo‘lmasa, o‘z-o‘zidan jinoyat ham bo‘lmaydi. 
Jinoyat qonuniga muvofiq jinoyat sub’yekti faqat jismoniy shaxs 
bo‘la oladi va Jinoyat kodeksining 17-moddasida yozilishicha: “Jinoyat 
sodir etgunga qadar o‘n olti yoshga to’lgan aqli raso jismoniy shaxslar 
javobgarlikka tortiladilar”. Yuridik shaxs(tashkilot, muassasa, korxona va 
hokazo)lar jinoyatning sub’yekti bo‘la olmaydi. Shuni ham ta’kidlab o’tish 
joizki, bir qator chet el davlatlarining jinoyat qonuniga ko‘ra yuridik shaxs 
ham jinoyatning sub’yekti bo‘la olmaydi. Lekin tashkilot, muassasa, 
korxona faoliyati bilan bog‘liq jinoiy oqibat uchun to‘g‘ridan-to‘g‘ri uning 
rahbarlari va mas’ul shaxslar javob beradilar. Bular asosan ekologiya 
sohasidagi jinoyatlardir. (Masalan, atrof tabiiy muhitni ifloslantirish(193-
modda), yerdan, yer osti boyliklaridan foydalanish va qo‘riqlash 
qoidalarini buzish(197-modda), o‘simliklar, o‘rmon va boshqa ekinlarni 
yo‘q qilish yoki zarar yetkazish(198-modda) va hokazo). 
Sud-tergov amaliyotida hayvonlar tomonidan jamiyat manfaatlariga 
zarar yetkazilgan ishlar ham uchrab turadi. Masalan, hayvonlar tomonidan 
insonga har xil darajadagi tan jarohati yetkazilishi, shuningdek,, hayvonlar 
tomonidan insonlarga jinoiy maqsadlarda hujum qilinganligi ham 
uchraydi. Bu hollarda: birinchidan, inson tomonidan maxsus o‘rgatilgan 
itga buyruq berilishi natijasida inson sog‘lig‘iga zarar yetkazilsa, bunda 
hayvon tomonidan yetkazilgan zarar uchun uning egasi javobgar bo‘ladi. 
Ikkinchi holatda, biron-bir hayvon tomonidan o‘zgalarning 
aralashuvisiz inson sog‘lig‘iga zarar yetkazilgan bo‘lsa, uning egasi jinoiy 
javobgarlikdan ozod qilinadi va bunday holda hayvon egasining fuqarolik-
huquqiy javobgarligi to‘g‘risidagi masala qo‘zg‘atilishi mumkin. 
Yuqoridagilardan xulosa qilib aytish mumkinki, jinoyat sub’yekti 
faqat jismoniy shaxs, ya’ni insongina bo‘la oladi. 
Biroq Jinoyat kodeksining 17-moddasi(jismoniy shaxslarning 
javobgarligi)ga ko’ra har qanday inson ham jinoyatning sub’yekti bo‘la 
olmaydi. Shaxsning qonunda belgilangan sub’yekt yoshiga yetganligidan 

---

152
tashqari u o‘z harakatlarini boshqara olishi va harakati tufayli kelib 
chiqadigan ijtimoiy xavfli oqibatni ham anglashi kerak bo‘ladi. 
O‘z harakatini idora qila olmaydigan va oqibatini anglamaydigan 
shaxslarning ijtimoiy xavfli qilmishi tufayli qonun bilan qo‘riqlanadigan 
ijtimoiy munosabatga zarar yetkazilsa, ularning harakatida qasd yoki 
ehtiyotsizlik shaklidagi ayb mavjud bo‘lmaydi. 
Jinoyat sub’yektining asosiy belgilaridan yana biri qonunda 
belgilangan yosh bo‘lib, muayyan yoshga to‘lgan shaxslargina jinoiy 
javobgarlikka tortiladi. So‘zsiz insonda ma’lum yoshga yetgandan 
keyingina atrofdagi voqealarni qabul qilishi, o‘z harakatlariga to‘g‘ri baho 
berishi va o‘z xohishini kerakli yo‘nalishga yo‘naltira olish qobiliyati 
shakllanadi. Inson ma’lum bir yoshga yetgandan keyin muayyan bir 
jinoyat qonuni bilan man qilingan harakatlar uchun javobgarlik yuzaga 
kelishini to‘g‘ri anglay oladi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat 
kodeksining 17-moddasiga muvofiq 16 yoshga to‘lgan, aqli raso shaxslar 
jinoyatning sub’yekti hisoblanadilar. Bu yoshda o’smir har bir voqeani 
to‘g‘ri qabul qiladi, uning dunyoqarashi va huquqiy fikrlashi shu darajaga 
yetadiki, u o‘z qilmishining xavfli ekanligini to‘g‘ri baholay oladi. Biroq, 
ba’zi bir alohida jinoyatlar uchun qonunda javobgarlik yoshi 14 yosh deb 
belgilangan. Javobgarlikni og‘irlashtiradigan holatda qasddan odam 
o‘ldirish uchun esa 13 yosh belgilangan(97-moddaning 2-qismi). 
Yuqoridagilardan kelib chiqib: 
1) jismoniy shaxs ekanligi; 
2) aqli rasoligi; 
3) qonun bilan belgilangan yoshga yetganligi jinoyat sub’yektining 
belgilaridir, deb aytish mumkin. 
Jinoyat qonunida jinoyat sub’yektining umumiy belgilaridan tashqari 
qo’shimcha va maxsus belgilari ham nazarda tutilgan. Buni jinoyatning 
maxsus sub’yekti, deyiladi. Masalan, mansabdorlik jinoyatining sub’yekti 
jinoyat sub’yektining umumiy belgilari(yosh, aqli rasolik)dan tashqari 
belgilangan tartib bo’yicha mansabdor shaxs ham bo‘lishi kerak. Harbiy 
jinoyatlarda jinoyatning sub’yekti faqat harbiy xizmatchilar bo‘ladi va 
hokazolar.