Microsoft Word Кобилов. Иктисод назарияси. Дарслик лот doc

2. Xufiyona iqtisodiyotning turlari 
Xufiyona iqtisodiyotni yuridik ko‘rsatkichlar bo‘yicha uning qonu-
niyligi, huquqiy normalarga munosabati nuqtai nazaridan tahlil qilish 
«jinoiy» va «jinoiy bo‘lmagan» iqtisodiyotni ajratish imkonini beradi. 
«Jinoiy» iqtisodiyotda iqtisodiy faoliyatning o‘zi yashirilsa, «jinoiy 
bo‘lmagan» iqtisodiyotda daromad yoki xarajatlar yashiriladi. 
Jinoiy iqtisodiyotni g‘ayriqonuniy ishlab chiqarish, xufiyona ishlab 
chiqarish va g‘arazli jinoyatlar tashkil qiladi. G‘ayriqonuniy ishlab 
chiqarishga qonunda to‘g‘ridan-to‘g‘ri taqiqlangan, biznes tarzida tashkil 
qilingan faoliyat turlari kiradi. «Xufiyona» (nooshkora) korxonalar ishlab 
chiqarish jarayonini nazarda tutadi, chunki ularning mahsulot va 
xizmatlari bozorda samarali talabga ega. Iqtisodiy faoliyatning bu turiga 
quyidagilar kiradi: 
– qurol ishlab chiqarish va sotish; 
– narkobiznes; 
– odam savdosi; 
– kontrabanda; 
– qimor o‘yinlari; 
– fohishalik va h.k. 
Jinoiy iqtisodiyotni tadqiq etishda muayyan prinsiplar bo‘yicha 
tashkil etilgan jinoiy biznes iqtisodiyoti va oshkora (legal) firmalar tarzida 
tashkil qilingan jinoiy korxonalarni farqlash maqsadga muvofiq. 
Uyushgan jinoyatchilikning faoliyati ko‘p jihatdan taqiqlangan tovar va 
xizmatlar, asosan iste’mol xususiyatiga ega bo‘lganlarni sotishga 
asoslangan. Ular ishlab chiqarishning nolegalligi sababi soliq to‘lashni 
istamasliklari, transaksiyalarning qimmatligi, xavfsizlik texnikasiga rioya 
etish xarajatlarining kattaligidir. Ayrim qora bozorlar «uyushgan» 
boshqalari esa uyushmagan hisoblanadi. Jinoiy biznes shakllaridan biri 
reket bo‘lib, u qo‘rqitishga asoslangan hamda tovlamachilik va jinoiy 
monopoliya ko‘rinishlarida namoyon bo‘ladigan biznes sifatida bahola-
nadi. Tovlamachilik kimgadir kuch ishlatish yoki jinoiy raqobat bilan 
tahdid solib, uning biznesidan foydalanishni anglatadi. Jinoiy monopoliya 
raqobatni tugatish (raqobatchilarni yo‘q qilish yoki qo‘rqitish) uchun 
jinoiy vositalardan foydalanishdir. 
Jinoiy korxonalar tashkil qilish va ularning faoliyat yuritishiga 
kelganda, ushbu jarayonlarning eng ko‘p tarqalgan sabablari quyidagilar-
dan iborat: kichik biznes yuritishga imkon bermaydigan texnologik 
xarajatlarning kattaligi; monopol narxlarni nihoyatda oshirish imkoniyati-

---

 576
ning borligi (nooshkora tovar va xizmatlarga talab elastik emas, shu bois 
ishlab chiqarish kamaysa ham, narx oshirilganida foyda ko‘payadi); firma 
va ayniqsa, uning bozordagi ulushi qanchalik katta bo‘lsa, uning «tashqi 
xarajatlari» (lobbilash, huquqni muhofaza qilish organlari bilan aloqalar 
o‘rnatish va sh.k.) shunchalik katta bo‘ladi. 
Xufiyona ishlab chiqarish odatda qonunda ruxsat etilgan, ammo 
huquqi bo‘lmagan ishlab chiqaruvchilar tomonidan amalga oshirilganida, 
noqonuniy bo‘ladigan faoliyat turlarini (diplomi bo‘lmagan shifokorlar, 
o‘qituvchilarning xizmatlari) qamrab oladi yoxud qonuniy bo‘ladi va 
bunga huquqi bo‘lgan, lekin soliq, ijtimoiy jamg‘armalarga badallar va 
shu kabilarni to‘lashdan bo‘yin tovlash maqsadida davlat organlaridan 
yashirinib yurgan ishlab chiqaruvchilar tomonidan amalga oshiriladi. 
Iqtisodiyotning «norasmiy» sektori odatda qonuniy asosda faoliyat 
ko‘rsatuvchi tarqoq korxonalar (masalan, o‘z kuchi bilan amalga 
oshiriladigan yakka tartibdagi qurilish ishlari) hamda «norasmiy bandlik» 
korxonalari, ya’ni ish beruvchi bilan yollangan xodim o‘rtasidagi 
munosabatlar biror shartnoma yoki boshqa yuridik hujjatlar bilan 
mustahkamlanmagan korxonalarni birlashtiradi. Bunda gap, birinchi 
navbatda, fuqarolarga ular uchun qiyin bo‘lgan iqtisodiy sharoitlarda 
yashab qolishlariga imkon beruvchi ikkilamchi bandlik sohasi haqida 
boradi. Ko‘pchilik rasmiylashtirmagan holda bir qancha joylarda 
o‘rindoshlik asosida ishlaydilar. Bunda qo‘shimcha ish haqidan soliq 
to‘lanmaydi. Ushbu holda «norasmiy» iqtisodiyot subyektlar o‘rtasidagi 
norasmiy aloqalar majmui sifatida ham talqin etiladi. 
Iqtisodiy faoliyat natijalarining xususiyatiga ko‘ra, ham an’anaviy 
tovar va xizmatlar ishlab chiqarishni, ham shaxsning tanazzuliga olib 
keladigan buzg‘unchi ehtiyojlarni qondiruvchi tovar va xizmatlarni ishlab 
chiqarishni o‘z ichiga oladigan mahsuldor xufiyona iqtisodiyot hamda 
rasmiy iqtisodiyot doirasida daromadlar yoki aktivlarni noqonuniy 
taqsimlashda ifodalanadigan nomahsuldor (soxta) iqtisodiyot ajratiladi. 
«Soxta» iqtisodiyot doirasida daromadlar qo‘shib yozish, talon-torojlik, 
poraxo‘rlik, firibgarlik, xaridorlarni aldash, sifatsiz mahsulot chiqarish 
kabilar natijasida ortib boradi. «Soxta» iqtisodiyot subyektlarning 
shakllanayotgan iqtisodiy norasmiy aloqalari tizimidagi alohida mavqei 
bilan bog‘liq foyda izlashi, «renta» olishi bilan chambarchas bog‘liq. Har 
qanday iqtisodiyotda bo‘ladigan tabiiy renta bilan bir qatorda quyidagi 
omillar bilan bog‘liq bo‘lgan sun’iy tashkil qilingan rentalarning ko‘plab 
guruhlari paydo bo‘ladi: 

---

 577
– korxonalarning muayyan guruhi uchun asossiz ravishda alohida 
(imtiyozli) faoliyat rejimini ta’minlash; 
– turli xo‘jalik yurituvchi subyektlarning xususiylashtirish jarayonida 
noqonuniy shartlar asosida ishtirok etishi; 
– mulkchilik munosabatlarining huquqiy va iqtisodiy jihatdan tartibga 
solinmaganligi; 
– siyosiy va byurokratik tuzilmalarning moddiy ne’matlar, daromad-
lar, mulkni taqsimlashga doir qarorlarning qabul qilinishiga ta’sir 
ko‘rsatish huquqi. 
Xo‘jalik yuritish subyektlari o‘zaro munosabatlarining xususiyatiga 
ko‘ra, xufiyona iqtisodiy munosabatlarning bir necha guruhi ajratiladi: 
individ – tashkilot, individ – davlat, tashkilot – tashkilot, tashkilot – 
davlat, individ – individ. 
Rasmiy iqtisodiyotga munosabati bo‘yicha «xufiyona» iqtisodiyotni 
quyidagi mezonlar bo‘yicha tahlil qilish mumkin: 
1-jadval