Microsoft Word Кобилов. Иктисод назарияси. Дарслик лот doc

Xufiyona iqtisodiyotni tiplashtirish mezonlari 
Asosiy belgilari 
«Ikkilamchi 
xufiyona» 
iqtisodiyot 
«Jinoiy 
bo‘lmagan» 
iqtisodiyot 
«Jinoiy» 
iqtisodiyot 
Subyektlar 
Iqtisodiyotning 
rasmiy sektoridagi 
menejerlar 
Norasmiy ravishda 
ish bilan band 
Professional 
jinoyatchilar 
Obyektlar 
Ishlab chiqarmay 
turib daromadlarni 
qayta taqsimlash 
Odatdagi tovar va 
xizmatlarni ishlab 
chiqarish 
Taqiqlangan va 
taqchil tovar va 
xizmatlar ishlab 
chiqarish 
«Oq» iqtisodiyot 
bilan aloqasi 
Rasmiy 
iqtisodiyotdan 
ajralmagan 
Nisbiy mustaqillik 
Rasmiy 
iqtisodiyotga 
nisbatan mustaqil 
Xufiyona iqtisodiyotni tahlil qilishda ijtimoiy ishlab chiqarish 
bosqichlaridek mezonni kiritish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Odatda, 
xufiyona ishlab chiqarish (noqonuniy, hisobga olinmagan, yashirin, 
mayda ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqarishi, sifatsiz mahsulot 
chiqarish, ishlab chiqarish resurslaridan noto‘g‘ri foydalanish va 
boshqalar); xufiyona taqsimot (daromadlarni noqonuniy taqsimlash, 
maxsus taqsimot, davlat mulkini talon-toroj qilish, fuqarolarning shaxsiy 

---

 578
mulkiga qarshi jinoyatlar va h.k.); xufiyona ayirboshlash (g‘ayriqonuniy 
savdo, xaridorlarni aldash, noqonuniy ishlab chiqarilgan mahsulotni sotish 
va boshqalar); xufiyona iste’mol (g‘ayriijtimoiy ehtiyojlarni qondirish, 
noqonuniy yo‘l bilan topilgan mulkni iste’mol qilish, xizmatlardan 
noqonuniy foydalanish kabilar) ajratiladi. 
Bozorlar turlariga ko‘ra, xufiyona jarayonlar iste’mol buyumlari, 
ishlab chiqarish vositalari, ish kuchi va ish joylari, axborot va 
texnologiyalar, kapital kabilar bozorida amalga oshiriladi. Tarmoq 
belgisiga ko‘ra, xufiyona iqtisodiyot sanoat, qishloq xo‘jaligi, qurilish, 
savdo iqtisodiyoti kabilarga ajratiladi. Masalan, savdo sohasida – qalbaki 
(kontrafakt) mahsulot sotish, kontrabanda, bojxona organlari bilan til 
biriktirish kabilar ajratiladi; moliya-kredit sohasida – moliyaviy 
piramidalar, «iflos» pullarni yuvish, turli xil notijorat jamg‘armalari 
homiyligidagi moliyaviy nayranglar va shu kabilar; xizmat ko‘rsatish 
sohasida – bir kunlik firmalar faoliyati, ta’lim sohasidagi poraxo‘rlik, kurs 
va diplom ishlarini pulga yozib berish va boshqalar. 
Yana bir mezon – yuridik maqom bo‘lib, u iqtisodiy subyektlarni 
ro‘yxatdan o‘tgan, ya’ni rasmiy ro‘yxatga kirgan, ammo xufiyona 
korxonasi bo‘lgan hamda ro‘yxatdan o‘tmagan iqtisodiy subyektlarni 
ajratishga imkon beradi. Ro‘yxatdan o‘tmagan iqtisodiy subyektlarga 
quyidagilar kiradi: tovar ishlab chiqaradigan yoki uy xo‘jaliklari va 
korxonalarga naqd pul yoki natura evaziga xizmat ko‘rsatadigan, ammo 
tadbirkorlar sifatida ro‘yxatdan o‘tmagan jismoniy shaxslar; aholiga pulli 
uy va boshqa (uy yig‘ishtirish, kir yuvish, repetitorlik qilish kabi) 
xizmatlar ko‘rsatadigan shaxslar; qonuniy tovar va xizmatlar ishlab 
chiqaradigan, biroq hisobdan o‘tmagan va aslida bevosita statistik 
kuzatuvni amalga oshirib bo‘lmaydigan xufiyona korxonalar. 
Xufiyona iqtisodiyotni mikro (korxona, muassasa, tashkilotda), mezo 
(tarmoq bo‘yicha), makro (milliy iqtisodiyot doirasida) va mega (xalqaro, 
jahon iqtisodiyoti) darajalarida ko‘rib chiqish mumkin.
Jahon xufiyona iqtisodiyotida bank va korporativ sohalardagi 
moliyaviy iqtisodiy jinoyatlar, narkobiznes, fohishalik, «tirik tovar bilan» 
savdo qilish, pornobiznes, noqonuniy qurol savdosi, «iflos pullarni 
yuvish», korrupsiya yetakchilik qiladi. Masalan, XX asr oxirida xalqaro 
hamjamiyat «global muammo» deb atagan korrupsiyadek murakkab va 
jiddiy muammo xalqaro uchrashuvlarda muhokama mavzuini tashkil 
qildi. 
Korrupsiya: 1) davlat tuzilmalarining iqtisodiyot sohasidagi jinoiy 
dunyo tuzilmalari bilan qo‘shilib ketishi, shuningdek jamoat arboblari va 

---

 579
siyosiy arboblarning sotilishi; 2) mansabdor shaxslar, siyosiy va jamoat 
arboblarining xizmat faoliyati bilan bog‘liq huquqlaridan davlat va 
jamiyatga, shuningdek alohida shaxslarga ziyon yetkazgan holda shaxsiy 
boyish maqsadida foydalanishlaridan iborat jinoyatlarning umumiy nomi. 
Poraxo‘rlik xalqaro amaliyotda odatda yashirin xususiyatga ega 
bo‘ladi. Pora olganlik faktini isbotlash nihoyatda qiyin. Poraxo‘rlik 
usullaridan biri – turli maslahatchilar, agentlar, vositachilar, shuningdek 
xorijdagi rasmiy shaxslar xizmatlari uchun haq to‘lash. Ayrim 
mamlakatlar pora beruvchi uchun daromad yoki foyda olish maqsadiga 
ega bo‘lgan har qanday pora berish hollarini, boshqalari esa – xo‘rak 
vazifasini faqat pul yoki mulk bajargan hollarni poraxo‘rlikka kiritadilar. 
«Xalqaro savdo va investitsiyalar bo‘yicha ishlab chiqilayotgan 
standartlar» (AQSh) – tadqiqotlarga ko‘ra, poralarning har xil turlari 
quyidagicha tasniflanadi: 
– mansabdor shaxslar – tovlamachilar xizmati uchun haq to‘lash; 
– 
hukumat, davlatning oliy mansabdor shaxslarining «ko‘nglini 
topish» va kelajakda qulay sharoit yaratish haqidagi va’dasini olish 
maqsadida ularga to‘lovlar berish; 
– amaldorlarga (milliy yoki xorijiy) firma uchun zarur bo‘lgan qaror 
qabul qilinishiga ko‘maklashishi, bitim yoki buyurtmaning ma’qullashiga 
erishish maqsadida pul berish. 
Pora har xil shakllarda beriladi: naqd pul bilan, bilvosita to‘lovlar,