Microsoft Word Кобилов. Иктисод назарияси. Дарслик лот doc

Fiziokratlar – jamiyatning boyligi qishloq xo‘jaligida vujudga keladi, 
degan g‘oyani ilgari suradilar. Bu ta’limotning asoschisi Fransua Kene 
(1694–1774-y.) hisoblanadi. 
Klassik siyosiy iqtisod – boylik faqat qishloq xo‘jaligida emas, balki 
sanoat, transport, qurilish va boshqa sohalarda ham yaratilishini isbotlab 
berdi. Bozor munosabatlari afzalligi isbotlab berildi, ayniqsa, to‘la 
iqtisodiy erkinlik siyosati ilgari surildi, xususiy mulk qo‘llab-quvvatlanib 
shu g‘oyalarga asoslangan holda xo‘jalik yuritish eng mukammal ekanligi 
isbotlandi.
U. Petti (1623–1686-y.) boylikning manbai yer va mehnat 
ekanligini e’tirof etgan. «Mehnat boylikning otasi, yer uning 
onasi», degan ibora unga tegishlidir. Uilyam Petti isbotlab berdiki, agar 
merkantalistlar hisobi bo‘yicha ish yuritilsa, XVII asrda Angliya 
boyligining bor-yo‘g‘i 3 foizini javohirlar va pullar tashkil etgan bo‘lardi. 

---

 21
Vaholanki, o‘sha davrda 5,5 million aholining 4,1 millioni qishloqlarda 
yashagan va dehqonchilik qilib, boylik yaratgan. Savdo-sotiqda 246 ming, 
sanoatda esa 240 ming kishi band bo‘lgan. Bu davrda merkantalizm 
g‘oyalari cheklangan edi.
A. Smit «Odamlar boyligining tabiati va sabablari to‘g‘risida 
tadqiqot» (1776-y.) asarida talab va taklif asosida shakllanadigan erkin 
narxlar asosida bozor o‘z-o‘zini tartibga solishi («ko‘rinmas qo‘l») 
g‘oyasini ilgari suradi. Insonni faollashtiradigan asosiy rag‘bat shaxsiy 
manfaatdir, deb ko‘rsatadi. 
D. Rikardo mehnat qiymatning, turli sinflar daromadlari va 
foydaning yagona manbai ekanligini ta’kidlagan. 
Sismondi (Jon Sharl Leonard Simon de Sismondi) kapitalistik 
iqtisodiy mexanizmni tanqid qilib, siyosiy iqtisod inson baxti yo‘lida 
ijtimoiy mexanizmni takomillashtirishga qaratilgan fan bo‘lmog‘i lozim, 
deb uqtiradi. 
Sotsial-utopistlar (A.Sen-Simon, Sharl Furye, Robert Ouen) 
kapitalizmni tanqid qilib, xususiy mulkchilikni yo‘q qilish, ishlab 
chiqarish, taqsimot va iste’molni qayta tashkil etish va adolatli tuzum 
(industrial jamiyat, garmonik jamiyat, kommunizm) o‘rnatish talabi bilan 
chiqadilar. 
Marksizm jamiyat taraqqiyotiga tabiiy tarixiy jarayon deb qarab, 
ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar, ularning vujudga kelishi, rivojlanishi va 
boshqasi bilan almashinishi sabablari to‘g‘risidagi ta’limotni hamda 
qo‘shimcha qiymat nazariyasini ilgari suradi. 
Endi iqtisodiyot nazariyasidagi yangi oqimlar (XIX asrning oxiri va 
XX asrning boshlari)ga to‘xtalsak: 
¾ marjinalizm vakillari (marginal – keyingi, qo‘shilgan) – keyingi 
tovar nafliligi, qo‘shilgan mehnat yoki resurs unumdorligining pasayib 
borishi nazariyalarini ishlab chiqqanlar. Keyingi tovar nafliligining 
kamayib borish qonuni bu oqimning asosiy prinsipi hisoblanadi. Shunga 
ko‘ra, narx xarajatga bog‘liq bo‘lmay, keyingi naflilik asosida belgilanadi. 
Marjinalizm vakillari iqtisodiyotda ishlab chiqarish emas, iste’mol hal 
qiluvchi, degan g‘oyani ilgari surganlar. Mehnat natijasi muhim sanalgan. 
Foyda, naflik ijobiy faoliyat sifatida qaralgan. Marjinalizm asoschilari Karl 
Menger, Fridrix fon Vizer, Eygen fon Bem-Baverk, Uilyam Stenli Jevons 
hisoblanadi; 
¾ neoklassik maktab (asoschisi Alfred Marshall) bozor iqtisodiyoti 
sharoitida davlatning aralashuvini cheklash g‘oyasini ilgari surgan. Bozor 

---

 22
mexanizmining buzilishi monopoliyalar vujudga kelganda ham yuz 
berishini ta’kidlagan. U funksional bog‘lanish g‘oyasini asoslaydi, bozor 
bahosini belgilovchi omillar talab va taklifdan iborat deb hisoblaydi. Bu 
ta’limot tadbirkorlar iqtisodiyotni, sarmoyani, ish kuchini va yerni 
davlatga nisbatan samaraliroq ishga solishi va boshqarishini ko‘rsatib 
bergan. Markscha davlat mulkining afzalligi to‘g‘risidagi g‘oya inkor 
etilgan. 
Bu maktab vakillaridan L. Valras umumiy iqtisodiy muvozanatlik 
modelini ishlab chiqishga, I. Shumpetter esa iqtisodiy tizimlar 
o‘zgarishining ichki kuchlarini ko‘rsatib berishga harakat qilgan hamda 
iqtisodiyotni harakatga keltiruvchi asosiy kuch tadbirkorlik, degan 
xulosaga kelgan; 
¾ keynschilik – rivojlangan bozor iqtisodiyotini davlat tomonidan 
tartibga solib turish zarurligini asoslashga qaratgan. Jon Meynard Keyns 
«Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi» (1936-y.) nomli kitobida 
bunday tartibga solish yalpi talabga hamda shu orqali inflatsiya va 
bandlikka ta’sir ko‘rsatishini asoslaydi. 
Neoklassik yo‘nalishda yangidan vujudga kelgan oqimlar (XX 
asrning 50–60-yillaridan boshlab): 
¾ neoliberalizm (F. Xayek, I. Shumpetter, L.Erkard) – asosiy 
e’tiborni davlatning iqtisodiyotga aralashuvini eng kam darajaga 
keltirishga, xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga qaratish lozimligini 
uqtiradi; 
¾ monetarizm (M. Fridman) – iqtisodiyotni boshqarishni pul 
muomalasini tartibga solish orqali amalga oshirish mumkinligini asoslab 
beradi; 
¾ institutsionalizm tarafdorlari (T. Veblen, J. Gelbreyt) fikriga 
ko‘ra, xo‘jalik yurituvchilar o‘rtasidagi munosabatlar nafaqat iqtisodiy, 
balki noiqtisodiy omillar ta’sirida vujudga keladi. Shu sababli 
iqtisodiyotga muassasaviy o‘zgarishlar orqali ham ta’sir ko‘rsatishi 
mumkin. Institutsionalizm tarafdorlari taraqqiyotning iqtisodiy omillari 
bilan birga odamlarning aqliy, ruhiy, ma’naviy, ayniqsa, huquqiy va 
boshqa omillariga alohida urg‘u berishadi. «Insoniy omil», millat ruhi 
asosiy deb qaraladi. Institutlar bu – davlat, oila, kasaba uyushmalari, din, 
huquq idoralari va boshqalar bo‘lib, davlat yuqori o‘ringa qo‘yiladi. Bu 
yo‘nalishlar (neoklassika, institutsionalizm va keynschilik)ning asosiy 
tamoyillari bir xil – bozor munosabatlari hal qiluvchi hisoblanadi. Ammo 
eng muhim farqi davlatning iqtisodiyotga aralashuvi masalasidir. 

---

 23
Dunyoviy taraqqiyot yo‘lida bir-biriga zid iqtisodiy nazariyalar: