Microsoft Word Кобилов. Иктисод назарияси. Дарслик лот doc

Iqtisodiy sikllarni tashqi omillarning mavjudligi bilan tushun-
tiruvchi nazariyani eksternal nazariya deb atash qabul qilingan. 
Internal nazariya iqtisodiy sikllarni iqtisodiy tizimning o‘ziga xos ichki 
omillar tug‘diradi, deb hisoblaydi. 
Asosiy kapitalning jismoniy xizmat muddati, ko‘pchilik iqtisodchilar 
tomonidan iqtisodiy siklni tug‘diruvchi muhim omillardan biri sifatida 
qaraladi. Agar bir yoki bir necha tarmoqda, mashina-uskunalarga 
talabning keskin ortishi keltirib chiqaradigan iqtisodiy o‘sish boshlansa, 
to‘liq tabiiyki, bu hol mashina va uskunalar eskiradigan har 10–15 yildan 
keyin takrorlanadi. 
Boshqa ichki omillardan quyidagilar ajratib ko‘rsatiladi: 
– shaxsiy iste’molning o‘zgarishi (qisqarishi yoki kengayishi); 
– investitsiyalar, ya’ni ishlab chiqarishni kengaytirish, uni yangilash 
va yangi ish joylarini vujudga keltirishga yo‘naltiriladigan mablag‘lar 
hajmi; 
– ishlab chiqarish, talab va takliflar hajmiga ta’sir ko‘rsatishga 
qaratilgan davlat iqtisodiy siyosatining o‘zgarishi. 
Iqtisodiy sikllarning kelib chiqishini faqat eksternal yoki internal 
nazariya orqali tushuntirish ko‘p ham to‘g‘ri emas. Iqtisodiy sikl va 
umuman iqtisodiy tizimdagi miqdoriy va sifat o‘zgarishlar tashqi va ichki 
omillar oqibatida kelib chiqishi mumkin emas. 
4.1. Inqirozga qarshi dastur – iqtisodiy va ijtimoiy xavfsizlik sharti 
Prezident Islom Karimov tashabbusi bilan ishlab chiqilgan Inqirozga 
qarshi choralar dasturi tarixiy ahamiyatga ega hujjatdir, chunki unda 
milliy iqtisodiyotni jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining salbiy 
ta’siridan himoya qilish, mamlakatimizni muayyan davrda ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirishning eng ustuvor yo‘nalishlari belgilab berilgan. 
Tabiiyki, bu borada Prezidentning bundan bir yil oldin chop etilgan va 
hozirga kelib dunyodagi o‘nlab tillarga tarjima qilingan «Jahon 

---

 346
moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning 
yo‘llari va choralari» asari muhim dasturilamal bo‘lmoqda.
Ma’lumki, hozirgi zamon iqtisodiyoti global xususiyatga ega bo‘lib, 
kichik yoki katta milliy iqtisodiyotlar majmuidan iborat. Ularning 
hammasi uzilmas rishtalar bilan bir-biriga bog‘liq va bir-birini to‘ldirib 
turadi. Hozirgi dunyoda ekstranaliyalar, ya’ni ijobiy yoki salbiy tashqi 
ta’sirlarga uchramagan iqtisodiyotlar yo‘q. O‘zbekistonning milliy 
iqtisodiyoti ham bundan mustasno emas. 
Prezident Islom Karimov ta’kidlaganidek, «tobora chuqurlashib 
borayotgan jahon moliyaviy inqirozi mamlakatimizga ta’sir ko‘rsatmaydi, 
bizni chetlab o‘tadi, degan xulosa chiqarmaslik kerak. Masalani bunday 
tushunish o‘ta soddalik, aytish mumkinki, kechirib bo‘lmas xato bo‘lur 
edi»
1
. Chunki bugungi kunda O‘zbekiston xalqaro hamjamiyat va global 
moliyaviy-iqtisodiy bozorning ajralmas tarkibiy qismi sifatida rivojlanib 
borayotgani va bu jarayon tobora kuchayib borishini yaxshi anglab olish 
darkor. 
Ushbu ta’sir tashqi bozorlarda narxlar tushishi tufayli u yerda 
tovarlarni sotishdan keladigan eksport daromadining kamayishida 
ko‘rinadi. Bu esa bozor hajmining torayishidan dalolat beradi va bu milliy 
iqtisodiyotning o‘sish sur’atlari, eksportga yo‘naltirilgan korxonalarning 
foydasi va rentabelligi kamayishiga olib keladi. Bunday korxonalar 
mamlakatimizda ko‘p bo‘lib, shu bois eksport mamlakatning dollar 
hisobidagi YAIMning yarimidan ko‘prog‘ini tashkil qiladi. Inqirozning 
chuqurlashuvi oqibatida eksport baholarining pasayishi O‘zbekiston 
iqtisodiyoti o‘sish sur’atlarining pasayishiga olib kelishi mumkin. 
Inqirozning bizga salbiy ta’siri boshqa yo‘nalishini xorijiy investitsiya va 
kreditlarning kamayishi tashkil qilishi mumkin, chunki kapital eksport 
qiluvchi mamlakatlar iqtisodiyoti o‘zgarishlarga uchrayotgan sharoitda 
investitsiyalarning aksariyat qismi o‘z mamlakatiga yoki iqtisodiyoti 
rivojlangan mamlakatlarga kiritiladi. Mamlakatimizga tashqi ta’sirlarning 
kamayishi jamg‘armalarda keskinlik keltirib chiqarishi mumkin, chunki 
iqtisodiyot o‘sishining zarur sur’atlarini saqlab turish uchun milliy 
jamg‘armalar ulushini ko‘paytirishga to‘g‘ri keladi, bu esa daromadlar 
ichida iste’mol ulushining kamayishiga olib kelishi mumkin. Demak, 
kelib chiqqan inqiroz nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy talafotlarga ham 
1