Microsoft Word omk leksiya jiynaq

 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

6 -LEKCIYA. 
EKOLOGIK TAZA ENERGIYA ALÍW. BIOGAZ 
Temanıń maqseti: Biogaz islep-shıǵarıwdı tiykarǵı hám ekspluatatsion ǵárejetleri 
biogas apparatların tiykarǵı joybar hám ekspluataciya qılıw kórsetkishlerin 
jıyındısı menen tıǵız baylanıslı. 
REJE: 
1. Biogaz apparatlardı parametrlerin biomuxandislik esapları 
2. Tezekten biokonversiya qılıw arqalı biogas óndiriste dúnya 
tájiriybeleri 
Ádebiyatlar : 1: 276-280; 2: 238-240 
Tiykarǵı túsinikler:Batpaq gazı, biogas energiyası, azot, kislorod, belok, lipid, 
polisaxarid. 
Ekologiyalıq mashqalalardi keskinlesiw, qayta tiklenbeytuǵın energiya 
resurslar rezervin barǵan sayın azayıp barıwı, olardı tán bahası asıwı, organikalıq 
shıǵındılardı qayta islew, olardı ıssılıq hám basqa túrdegi energiyaǵa aylandırıw 
mashqalasın tezirek sheshiwdi biotexnologiyanıń eń actual máseleleri qatarına 
kóterip qoydı. 
Belgili, haywanlar ósimlikler tiykarında jaratılǵan azıq energiyasın jaman as 
sińiriw etedi hám olardıń yarımınan kóplegeni organizmge sıpalmasdan taslandıq, 
tezek jaǵdayında shıǵıp ketedi. Bárinen burın haywanlardan shıqqan 
bulshıǵındınan organikalıq tógin retinde paydalanıladı. Bunı ornına bulshıǵındınan 
tiklenetuǵın energiya dáregi retinde paydalansa boladı. 
Rawajlanǵan mámleketlerde iri shaqlı haywanlar (tek ǵana olar) iri 
fermalarda hám komplekslerde toplanıp, baǵiladi. Bul bolsa basqa ónimler qatarı 
olardı shıǵındılarınan (taslandıqlarınan) átirap –ortalıqtı pataslantirmasdan 
paydalanıw múmkinshiligin jaratadı. 
Haywan taslandıqlarınan hám aqaba suwınan aqılǵa say paydalanıwdı 
jollarınan biri olardı anaerob sharayatta ashıtıw bolıp tabıladı. Bul processda
taslandıqtı zıyansizlantirilib, bir waqtın ózinde onı eń zárúrli organikalıq tóginlik 
sapasın saqlap qalǵan halda, odan biogas alıw múmkin. Metanli ashıw yamasa 

---

biometanogenez – biomassani energiyaǵa aylandırıw procesi áyyemgi-
áyyemgilerden belgili bolǵan process bolıp tabıladı. Ol 1776 jılda vol'ta tárepinen 
ashılǵan bolıp, daslep ol batpaqlardaǵı gazda metan bar ekenin anıqlaǵan. Mine sol 
processed payda bolatuǵın biogaz 65% metan, 30% karbonat angidrid, 1% 
altıngugurt kislotası (H
2
S) hám onsha kóp bolmaǵan muǵdarda azot, kislorod, 
vodorod hám uglerod eki oksidi saqlaydı. 
Batpaq gazı, bazidaklar-gaz da dep júritiledi, kók- hawa jıberip jalınlanadı, 
iyis shıǵarmaydı. Onı tútin shıǵarmastán tutanıwı insanlarǵa otın, haywanlar 
tezaklari hám basqa janar maylarǵa salıstırǵanda kemrek uwayım tuwdıradı. 28 m
3
biogazenergiyası, 16, 8 m
3
tábiygaz, 20, 8 l neft yamasa 18, 4 l dizel janılg'isiga teń 
bolıp tabıladı. 
Organikalıq shıǵındılardı anaerob ashıtıwǵa tiykarlanǵan tazalaw imaratların 
birinshisi 1895 jılda Angliyanı Ekzeger qalasında qurib jumısqa túsirilgen edi. Bul 
qurılıstı sanitariya wazıypasınan tısqarı kóshelerdi jaqtılandıriw ushın elektr 
energiyası tayarlaw sarp etiw bolatuǵın biogas islep shıǵarıw bolǵan. 
Shiqindilarga anaerob qayta islew uzaq waqıt suw tazalaw stanciyaların 
shókpelerin hám sharbashılıqtı shıǵındıların ortashalaw maqsetinde isletip 
kelingen. Biraq, 1970 jıllardaǵı energiya teńligi sebepli awıl xojalıq haywanları 
shıǵındılarınan biogas islep shıǵarıw ideyasına shın júrektenlik menen qaralatuǵın 
boldı. 
Tezekti anaerob ashıtıwǵa arqalı biogazga aylandırıw procesi bekkem 
jabılatuǵın arnawlı ıdıslar – biogaz uskenelerde alıp barıladı (8. 1-súwret.). 

---

8. 1-súwret. Tezek she
sızılması
1-malxana ; 2-tezek to
ıssılıq almastırıwshı ; 7
Bul texnologiyal
saqlanatuǵın malxanalar
keyin nasos (3) járdem
arnawlı apparat )ga jiber
(5) ga kelip túsedi. Hám
ushın hám ıssılıqtı birde
turıwshı g'ovurlar orna
aylanadı. Ashıǵan bolǵan
Metantenkte proce
(temperatura, organikalı
termoikulyatsiya etilgen
bolǵan temperature tura
tezekti aralastırıp turıw
tezek bir normada, ashıw
Ashıw dáwirinde tezekte
sherbetin biogas uskenesınde qayta isle
toplantuǵın jay; 3-nasos ; 4-metantenk
ı ; 7-qazan ; 8-tezek saqlanatuǵın jay; 9 -aer
ogiyalıq process tómendegishe alıp 
analardan (súwrette 1) tezek toplantuǵın 
rdeminde onı metantenk (4) (tezekti ana
jiberiledi. Ashıw processinde payda bolǵan
. Hám odan keyin qarıydarǵa tarqatıladı. Su
birdey ustap turıw ushın metanotenk ishin
ornatılǵan, olar arqalı qazanxonadan (7
ǵan tezek, tezek saqlanatuǵın (8) tereńlikk
process ushın zárúr bolǵan barlıq sharaya
anikalıq elementlar muǵdarı, Ph hám 
etilgen bolıp, ashıw procesin ormasında
turaqlı túrde ustap turıladı. Ol jaǵdayda
turıw ushın mólsherlengen usqurma orna
ashıw procesi birdey ketetuǵın halatda kiriti
tezekte mikroorganizmler rawajlanadı hám
islewdi texnologiyalıq 
antenk; 5-gazgol'der; 6 –
aerotenk. 
barıladı. Haywanlar 
ıdısqa jiberiledi (2), 
anaerob ashıwı ushın 
ǵan biogaz, gazgol'der 
adı. Suyıq tezekti qizdırıw 
ishinde ıssılıq almastırıp 
an (7) kelgen ıssı suw 
ńlikke túsiriledi 
harayat shólkemlestiriledi. 
basqalar.) Metantek 
ında ketiwi ushın kerek 
dayda sonıń menen birge 
ornatılǵan. Metantenkte 
kiritip turıladı. 
ı hám izbe-iz organikalıq 

---

elementlardı kislotalarǵa deyin bóleklep beredi. Payda bolǵan kislotalar metan 
payda etiwshi hám sintrof mikroorganizmler tásiride gaztárizli ónimler – metan 
hám karbonat angidridine aylanadı. Tezekti anaerob ashıw processinde organikalıq 
elementlardı bólekleniw dárejesi 25% ten 45% ge shekem jetedi. 
Organikalıq elementlardı bólekleniwi (fegradatsiyasi) kóp basqıshlı process retinde 
ámelge asırılıp, bunda uglerod baǵları hár-qıylı mikroorganizmler tásiride birin-
ketin uziladilar. Eń zamanagóy túsinikler boyınsha organikalıq elementlardı 
biogazge aylanıwı tort basqıshda ámelge asadı: 
Birinshi, quramalı biopolymer molekulalardı (belok, lipid, polisaxarid hám 
x. k.) kishilew monomerlerge (aminokislota, karbonsuw, may kislotaları hám x. k.) 
aylanıwı ; 
Ekinshi, payda bolǵan monomerlarni jánede ápiwayılaw elementlarǵa ;tómen 
kislotalar hám spirtlerge ashıw (fermentatsiya) tiykarında ) aylanıwı, (Bunda 
vodorod hám karbonat angidrid de payda boladı.); 
Úshinshi, atsetogen basqısh – bul basqıshda metandan aldınǵı elementlar (atsetat, 
vodorod, karbonat angidrid) payda boladı ; 
Tórtinshi, metanogen basqısh - aqırǵı ónim, organikalıq elementlardı metanga 
aylanıwına alıp keledi. 
Tezek yamasa basqa organikalıq elementlarden (shıǵındılardan )biogas alıwda 
qatnasatuǵın mikroorganizmler jámiyetshiligin tasir etiw sızılması (Zavarzin 
boyınsha ). 
Sızılmada organikalıq elementlardı anaerob sharayatta bólekleniwinde hár túrli 
gruppaǵa tiyisli mikroorganizmlarni óz-aratrofik baylanısları hákisetirilgen 
baslanǵısh anaeroblar organikalıq elementlardı metandi ald ónimleri bolǵan 
vodorod, karbonat angidiridi atsetat, metanol, metilamidlar, formiatqa shekem 
bóleklaydilar. 
Metanogenlardi substrat spetsifekligi, olardı aldınǵı basqıshda qatnasqan 
bakteriyalar menen trofik baylanısız rawajlanıwına jol qoymaydı. Óz gezeginde 
metan payda etetuǵın bakteriyalar baslanǵısh anaeroblar sintez etken elementlardı 
isletiw arqalı sol bakteriyalar atqarap atırǵan reakciyalar múmkinshilikleri hám 

---

olardı tezligin anıqlap beredi. 
Qadaǵalaw sorawları 
1.Biogaz ne hám ol qanday payda boladı? 
2.Tezek yamasa basqa organikalıq shıǵındılardı biogazga aylandırıw procesin 
túsintirip beriń. 
3. Biogaz alıwda substratlarǵa bolǵan talaplar nelerden ibarat? 
4. Biogaz payda bolıw shártlerin aytıp beriń