Microsoft Word omk leksiya jiynaq

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

5-LEKCIYA. 
EKOLOGIK BIOTEXNOLOGIYA HÁM WAZÍYPALARÍ 
Temanıńmaqseti:Topıraqta jasawshı mikroorganizmlarni iskerligin aynıwı 
(topıraqta organikalıq hám organikalıq bolmaǵan elementlardı, atap aytqanda 
gerbinetsid, pestitsid hám basqa yadoximikatlardı toplanıp qalıwı )topıraq 
ónimliligin tómenlewine alıp keledi. Bunday jaǵdaylarda, asıǵıslıq menen topıraqtı 
hártúrlı gerbtsidlarden tazalaw, ondaǵı (topıraqtaǵı )mikrobiologik processlerdi 
qayta tiklew kerek boladı. 
Joba : 
1.Topıraq mikrobtsenozlarini gerbinetsidlar menen óz-ara tasiri 
2.Topıraqta mikrobtsenozlari iskerligin basqarıw, organikalıq hám mineral 
tóginler, almaslap egiw 
Ádebiyatlar :1:267-280 2: 278-290 
Tiykarǵı túsinikler: NPK (azot, fosfor, kaliy) 
Topıraqtaǵı mikrob bioximiyalıq processlerdi aktivligin hám topıraq 
ónimliligin asırıwdıń tiykarǵı jollarınan biri organikalıq hám mineral tóginlerden 
paydalanıw, ashqıltım topıraqlardı oxaklantırıw hám almaslap egiwdi tuwrı jolǵa 
qoyıw bolıp tabıladı. 
Tóginler tasirinde topıraq mikroflorasini turmıslıq rejimi ózgerip baradı. 
Daslep tóginlengen topıraqta mikrobiologik processler tezlesip baradı. Tiykarǵı 
fiziologikalıq gruppa mikroblar menen birge nitrofikatsiya hám tsellyulaza 
bólekleytuǵın mikroorganizmler aktivligi asıp baradı. Bul bolsa topıraqta 
aminokislotalar, fermentler aktivligin asıwına alıp keledi. Uzaq waqıt, surunkasiga 
mineral tóginlerden paydalanǵan topraqlarda mikrobiologik processler kemeyıp 
baraveradi. Kóp jıllıq gúzetıwler nátiyjesinde hám mineral tóginlerden ese 
paydalanǵanda topıraqtaǵı mikrobiologik processler uzaq waqıt asıp barǵanı 
gúzetilgen. 
Mineral tóginlerdi joqarı norması topıraqtaǵı bazi-bir fiziologikalıq gruppa 
mikroorganizmlarni, atap aytqanda aerob azot ózlestiriwshi hám anaerob sulfat 
reduktsiya etiwshi gruppalardı iskerligi kemeyıp ketiwine alıp keledi. 

---

Organikalıq tóginlerden bólek hám mineral tóginler menen birge uzaq 
múddette isletiw nátiyjesinde L. A. Karyagina sonday juwmaqqa keledi: " mineral 
tóginlerdi topıraq mikroflorasiga tasiri bir qatar faktorlarǵa, atap aytqanda ósimlik 
vegetatsiya dáwirdiń hawa da baylanıslı boladı. 
Sonday bolıwına qaramastan, mineral tóginlerge salıstırǵanda organikalıq 
tóginler topıraq mikroflorasi jáne onıń iskerligine kóbirek tasir etedi. 
Ammonifikatsiya hám nitrofikatsiya etiwshi bakteriyalar sanın asıwı, torf-qum 
hám NPK (azot, fosfor, kaliy) birgelikte isletilingende gúzetilgen. Ózbekstan 
sharayatında da, topıraq túrlerine qaray, jergilikli tógin hám NPK birgelikte 
isletilse, hám de ashqıltım topıraqlar waqıtında ohaklantirilsa maqsetke muwapıq 
bólaredi. Bunday sharayatta topıraqta aktinomitsetlar sanı asıp baradı. Tóginler 
tasiride sellyuloza bólekleytuǵın mikroorganizmler, sonday-aq mikromitsetlar sanı 
ózgerip barıwı gúzetilgen. Ósimliklerdi azıqlanıw rejimin normaına keltiriw 
(organikalıq hám mineral tóginler kompleksinen normamada paydalanıw 
)topıraqtaǵı mikroorganizmlar aktivligi, olardı azotdi organikalıq birikpelerin 
minerallastırıw iskerligi menen qorǵaw etip turıladı. 
Mikrobiologik processlerdi basqarıw múmkinshiligi tek ǵana organ mineral 
tóginler sistemasınan tuwrı paydalanıw arqalıǵana ámelge asıriladı. 
Topıraqqa bunday tasir, mikroblar aktivligin asıwına, atap aytqanda ósimlik 
túbir sistemasında mikroblar iskerligin asıwına alıp keledi. Bul halda, mikrob 
massası asadı, oligotrof mikroorganizmler aktivligi, ulıwma topıraq aktivligi asadı. 
Topıraq biodinamikasida gúzetiletuǵın ózgerisler, bioximiyalıq processlerdi 
kusheytiwine, organikalıq elementlardı bólekleniwine, ulıwma bolsa topıraq 
ónimliligin asıwına alıp keledi. 
Dawamlı bir ósimlikti egiw (monokultura hákimligi) topıraq mikroflorasini 
ózgeriwine alıp keledi. Bunday sharayatta mikromitsetlar, aktinomitsetlar, spora 
payda etiwshi bakteriyalar sanı kóbeyip, aktiv mikroorganizmlar, atap aytqanda 
azotfiksatorlar azayıp ketedi. Monokultura hákimligidegi topraqlarda proteaza, 
amilaza, pektinaza, tsellyulaza, oksidleniw-qaytarılıw reakciyasın júrgizetuǵın 
fermentler aktivligi tómenlep ketedi. Atap aytqanda, gumus payda bolıw hám de 

---

topıraqtaǵı polifenollarni bólekleniwinde qatnasıw etiwshi polifenoloksidaza 
fermenti aktivligi pútkilley joǵalıp ketedi. 
Ósimliklerdi almaslap egiw tuwrı tashkil etilgen topraqlarda ósimlikler túbir 
sisteması menen ajıralmas baylanısda bolǵan mikrobbioximiyalıq komponentler 
payda boladı, bul bolsa bioximiyalıq processlerdi islep ketkeninen xabarlı etedi. 
Topıraqtı meliorativ jaǵdayın jaqsılaw onı agrokimyoviy ózgeshelikin 
ońlaw, atap aytqanda, organikalıq uglerod hám gumin kislotasın ulıwma muǵdarın 
asırıwǵa alıp keledi. Sonda azot hám uglerod elementların transformaciyasında 
qatnasatuǵın mikroorganizmlarni sanı hám sapası jaqsılanadı. 
Topıraqqa salınǵan gerbinetsidlar ózlerin tiykarǵı waziypası bolǵan otaqlardı 
joytıw menen birge, topıraqta ámelge asıwı kerek bolǵan bioximiyalıq processlerge 
de unamsız tasir kórsetedi. Topıraqta jasawshı mikroorganizmlarni iskerligin 
aynıwı (topıraqta organikalıq hám organikalıq bolmaǵan elementlardı, atap 
aytqanda gerbinetsid, pestitsid hám basqa yadoximikatlarni toplanıp qalıwı )topıraq 
ónimliligin tómenlewine alıp keledi. Bunday jaǵdaylarda, asıǵıslıq menen topıraqtı 
hártúrlı tsidlardan tazalaw, ondaǵı (topıraqtaǵı )mikrobiologik processlerdi qayta 
tiklew kerek boladı. 
Topıraqta gerbinetsidlar mikroorganizmlar massası menen óz-ara baylanısqa 
kiredi. Sonday eken, gerbinetsidlarni joytıw sol topıraqtaǵı mikroorganizmlarni 
aktivligine tuwrıdan-tuwrı baylanıslı. 
Kópshilik jaǵdaylarda gerbinetsid sepilgen topraqlarda mikroorganizmler daslep 
azayıp ketedi, 10 -12 kún ótkennen, mikroorganizmlarni sol jaǵdayǵa kelisiwi 
(adaptaciya )baslanadı. 1, 5-2, 0 ay arasında gerbinetsid tasiri tómenlep, 
mikrobiologik processler tiklena baslaydı. 
Mikroorganizmlardi tikleniw dáwiri bir tárepden sol sharayatta jasap turǵan 
mikroorganizmlardi 
kelisiwine, 
ekinshi 
tárepden 
bolsa 
gerbinetsidlardi 
ózgeshelikine baylanıslı. Ásirese gerbinetsidlerden paydalanǵanda onı isletiw 
ortashalıǵına ámeletpeslik, topıraqtı uzaq waqıt dawamında pútkilley isten 
shıǵarıwǵasha alıp keledi. 
Gerbinetsidlar (TXA-Na, dikoteks, prometrin, simazin hám x. k.) menen topıraqtı 

---

jáne onı átirapındaǵı suw hawizlerdi pataslantırmaw ushın tómendegi ilajlardan 
paydalanıwdı usınıs etemiz: 
• 
Gerbinetsidlardan paydalanǵan topıraqtı ızǵarlıǵın 60% átirapında (suw 
rejimin basqarıw jolı menen) ustap turıw kerek, sebebi sol sharayatta 
mikroorganizmlar tárepinen gerbinetsidlarni bólekleniwi tezlesedi; 
• 
prometrin isletilingende, onı bólekleniwi tómen ketiwin itibarǵa alıw kerek. 
• 
prometrin hám simazinni joqarı muǵdarı isletilingende, gerbinetsidlardi 
topıraqta qalǵan hám átirapdaǵı suwǵa ótken muǵdarınan ıqlap barıw kerek, sebebi 
gerbinetsidler drenaj suwiga ótip ondaǵı ilga ótip qalıwları múmkin. 
• 
simazin islep shıǵarıw yamasa onnan kóbirek normada nitrifikatsiya 
procesin 20 -45 kunge tómenletiwi, TXA-Na bolsa nitrifikatsiya etiwshi 
bakteriyalardı aktivligin asırıwı hám nitratlardı toplanıwına alıp keledi. 
Topıraq mikrobbiotexnologiyasi:-topıraq sharayatında mikroorganizmler massasın, 
olardı iskerligin úyreniw awıl xojalıǵın zamanagóy usıllar menen rawajlandırıwda 
tiykar bolıp xızmet etip kelip atır. Topıraq mikrobbiotexnologiyasi jetiskenlikleri 
tiykarında mikroorganizmler iskerliginen tuwrı hám aqılǵa say paydalanıw arqalı 
topıraq ónimliligin asırıw, joqarı sapalı, ekologiyalıq taza hám mol ónim 
jetkiziwimiz múmkin. 
Qadaǵalaw ushın sorawlar 
1. Tóginler tasiride topıraq mikroflora 
2. Gerbinetsidlerdiń topıraqqa tásiri