Microsoft Word omk leksiya jiynaq

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

10 -LEKCIYA. 
FERMENTLARDIŃTIYKARǴÍQÁSIYETLERIHÁM FUNKSIYALARÍ. 
Temanıń maqseti: Ol jańa ónimlerdi alıw, olardıń sapasın jaqsılaw hám 
ekonomikalıq kórsetkishlerin kóteriw menen baylanıslı bolǵan máselelerdi 
sheshedi. Házirgi kúnde ámeliyatda fermentler keń qollanıladı. 
Joba : 
1. Fermentler injenerliginiń tiykarǵı waziypası. 
2. Mikroorganizmlerden ferment preparatların ajıratıp alıw usılları
3. Tazalanbaǵan, kompleks ferment preparatlarining alınıwı. 
Ádebiyatlar : 1: 224-240 2: 345-360 
Tiykarǵı túsinikler: ferment preparatlari, chóktirish, duzlar, tazalaw metodları, 
organikalıq erituvchilar, dializ, baromembrana. 
Fermentler injenerliginiń tiykarǵı waziypası - biologiyalıq sistema yamasa tiri 
kletkalardan ajıratıp alınǵan fermentlerdiń katalitik qásiyetlerinen paydalanǵan 
halda biotexnologik processlerdi jaratıw bolıp tabıladı. Ol jańa ónimlerdi alıw, 
olardıń sapasın jaqsılaw hám ekonomikalıq kórsetkishlerin kóteriw menen 
baylanıslı bolǵan máselelerdi sheshedi. Házirgi kúnde ámeliyatda fermentler keń 
qollanıladı. 
Málim bolǵaninday, fermentlerden organikalıq sintezlardi katalizatorı 
retinde paydalanıladı. Soǵan qaramay, fermentlerdiń “názik” tárepi de bar shıǵar, 
yaǵniy olardıń aynıwı bolıp tabıladı. Olar kem shıdamlı elementlar bolıp, názik 
makromolekulyar strukturalı beloklar bolıp tabıladı. Olar sırtqı tasir astında 
ańsatǵana óz ózgesheligin joǵatadı. 
Fermentler katalizatorligida keshetuǵın reakciyalar quramalı mexanizmge 
iye. Olardıń aktivligin sırtqı ortalıqtıń ózgeriwi, onıń kislotaliligi, olardı 
aktivlestiriwshi yamasa ástenletiwshi qosımsha elementlar qosıw menen basqarıw 
múmkin bolıp tabıladı. 
Fermentler dáregi túrli haywan, ósimliklerdiń toqımaları, mikroorganizmlar 
bolıwı múmkin. Fermentler qaysı biri kerekligi hám qay-qaysısın alıw qolaylıgiga 
qaray saylanadı. 

---

Haywan shiyki zatlarınan ayırım fermentlerdiń tazalanǵan preparatlari - 
pepsin, tripsin, ximotripsin, rennin (ximozin), ribonukleaza, DNKaza, lipaza, 
gialuronidaza, katalaza da ajıratıp alınadı. 
Ósimliklerden 
sanaat 
kóleminde 
proteolitik 
fermentlerdiń 
ayırım 
preparatlari - papain (qawın tereki mevasining sherbetinen), fitsin (ánjir bargi hám 
Ficus shańaraǵına tiyisli ósimliklerden) ajıratıp alınadı. 
Usınıń menen birge ósimliklerden ferment ajıratıp alıw ekonomikalıq 
tárepten nátiyjeli emes, sebebi sarplanatuǵın ósimlikke salıstırǵanda alınatuǵın 
ónim kem muǵdarda boladı. Odan tısqarı mudamı da qálegen regionda kerekli 
ósimlikti ósiriw múmkinshiligi joq. 
Haywanlardan fermentlerdi ajıratıp alıwda da ayırım qıyınshılıqlar tuwıladı. 
Sol sebepli házirde fermentler dáregi retinde mikroorganizmlardan keń 
paydalanılıp atır. 
Mikroorganizmlar - ferment alıw ushın júdá qolay derek esaplanadı, sebebi 
olardıń kletka daǵı kontsentratsiyasın mikroorganizm artıwın tezletiw yamasa 
genetikalıq manipulyatcıyahisobiga asırıw múmkin. Mikroorganizmlar tez ósedi, 
arzan ortalıqlarda ósedi hám túrli fermentlerge bay bolıp tabıladı. 
Mikrob fermentleri házirde ósimlik hám haywan fermentleri ornın basıp 
kelmekte. Qatar fermentler meditsina diagnostikasında da ayriqsha orın iyelep 
kelip atır. Mısalı, xolesterinoksidaza qan sarısuwındaǵı xolesterin, ureaza bolsa 
sidik kislotası muǵdarın muǵdarın ólshewdaishlatiladi. Gen injenerligi 
izertlewlerinde bolsa restriktatsion endonukleazalar hám ligazalar isletiledi. 
Mikrobiologik usılda alınǵan fermentler plastmassa óndiristeham orın 
iyeleydi. 
Qattı yamasa suyıq azıq ortalıqlarında óstirilgan mikroorganizmlarning 
kul'turasi hám olardıń kul'tural suyıqlıqları quramında júdá kóp muǵdarda ballast 
elementlap bar shıǵar. Fermentlerdi ajıratıw hám tazalaw - kóp miynet hám ǵárejet 
talap etiwshi process bolıp tabıladı, egerde ferment preparati mikroorganizm 
kul'turasi kórinisinde isletilse, ol tazalanbaydı. Spirt hám terini oshlash 
tarmaqlarında tazalanbaǵan mikroorganizmlar kul'turasini isletiw maqsetke 

---

muwapıq bolıp tabıladı hám tap sonday mikroorganizmlarni awıl xojalıǵında ot-
jem tayarlawda yamasa fermalarda jemlerdi qayta islewde qóllaw múmkin. 
Azıq-túlik sanaatınıń bir qansha tarmaqlarında (nan, pivo, vino, pishloq, 
kraxmal hám sherbet ekstraktsiya etiwshi), hám de tekstil, teri hám mikrobiologik 
sanaatlarda, sonday-aq medicinada ballast elementlardan bólekan yamasa tolıq 
tazalanǵan, yaǵniy tek taza ferment preparatlari isletiledi. 
Taza ferment preparatlarini alıwdıń baslanǵısh materialı bolıp fil'trlengen 
kul'tural suyıqlıq, produtsentning biomassasi yamasa qattı azıq ortalıqta óstirilgan 
kul'turaning suwlı ekstrakti xızmet etedi. Ferment preparatlari untaq yamasa suyıq 
koncentrat kórinisinde alınıwı múmkin. Ajıratıw processinde preparatning ymumiy 
massasında aktiv belokdıń salıstırmalı úlesi, yaǵniy onıń úlesiy aktivligi optadi. 
Tazalanbaǵan, kompleks ferment preparatlarining alınıwı. Tazalanbaǵan ferment 
preparati - mikroorganizm kul'turasini mó'tadil sharayatta ızǵarlıǵı 8-12% ga alıp 
kelingen hám pútkil azıq ortalıǵı qaldıqları menen birgeliktegi massası bolıp 
tabıladı. 
Tazalanbaǵan ferment preparati kul'turani qattı yamasa suyıqozuqa 
ortalıǵında ósiriw jolı menen alınıwı múmkin. Suyıq ortalıqta ósińki kul'tura 
keptiriwden aldın biomassasi hám azıq ortalıǵı qaldıqlarınan bólekan tazalanǵan 
yamasa solayınsha qurıtılǵan boladı. 
Qattı azıq ortalıǵında óstirilgan mikroorganizm kul'turasi ádetde 35 ten 58 % 
ge shekem ızǵarlıqqa zga boladı. Bunday ónim shıdamsız bolǵanlıǵı sebepli onı 
demde óndiriske engiziw yamasa ızǵarlıǵın 10 -12% ge shekem qurıtıp alıw kerek. 
Keptiriw processinden aldın, ósiriw reti kelgendeden alınǵan mikroorganizm 
maydalanadı hám keyin quritiladi 
Mikroorganizm 
kul'turalarini 
quritish 
uchun qayıslı, tonnelli, 
pátali, barabanli, kiyim shkafılı (shkafli) hám terbeliwsheń keptirgishlerden 
paydalanıw 
múmkin. 
Óndiriste, 
joqarıda 
belgilengenlerine 
salıstırǵanda 
kóbirektóg'ri jóneltirilgen baraban tipidagi keptirgishler isletiledi. Bunda izǵar 
kul'tura ıssılıq beretuǵın apparat menen birgelikte 80-85 
o
C de keptirgishge túsedi. 
Bunday joqarı temperaturada quritiluvchi xól mikroorganizmlarning mayda 

---

bóleklerindegi namni puwlanıwı esabına qattıqizib ketiw jaǵdayı baqlanbaydı hám 
odaǵı fermentlerdiń aktivligi tolıq saqlanadı. Kópshilik barabanli keptirgishlerdiń 
ishinde bolǵanında páriksimon gúreksheler ámeldegi bolıp, bara6 an 6 -8 min-1 
tezlikte aylanıwı esabına quritilayotgan materialdı bir tegisde tarqalıwın hám 
qurǵatıwın támiyinleydi. Sol sebepli bunday tipdagi keptirgishde qurıtılǵan ónim 
pútkil massası boylap birdey ızǵarlıqqa iye boladı. Bul keptirgishde 
mikroorganizm bóleksheleri 3-7 min. dawamında quritiladi, berilip atırǵan ıssılıq 
tezligi 2-3 m/s, 80-850 S temperaturada hám de shıǵıwda bolsa 60 -65 
o
C boladı 
hám quritilayotgan material temperaturası 400 
o
C bolıp tabıladı. Keptiriw 
processinde tek 3-10% ge shekem ferment aktivligi joǵatılıwı múmkin. 
Mikroorganizmlarni keptiriwde isletiletuǵın keptirgishlerdiń taǵı bir túri -
germetik tuyıq bolǵan lentali puw konveyerli keptirgish bolıp tabıladı. Bunday 
apparatlarda fermenttiń aktivligi kóp joytıladı, lekin olar ıqsham hám joqarı 
nátiyjelililikke iye. 
Qattı azıq ortalıǵında óstirilgan mikroorganizmlarni keptiriw ushın hár túrlı 
konstruktsiyali keptirgishlerden paydalanıw múmkin, qaysıki ónimdiń aktivligi 
tómenlewin minimumǵasha túsiriwdi, onıń keptirgishde 5-8 min. dawamında 
bolıwı hám shıǵıwında 40 -42 
o
C den tómende bolıwın támiyinleydi. 
Tayın qurǵaqlay mikroorganizmlar arnawlı oraw mashinalarında 25-40 kg 
etip oraladı hám tayın ónimler bazasına jiberiledi. 
Kópshilik produtsentlar sintez etken fermentlerdiń tiykarǵı bólegin suyıq 
azıq ortalıǵına shıǵaradılar hám toplaydılar. Taza ferment preparatlarini 
produtsentning biomassasi menen birgelikte fil'trlerde, tsentrifugalarda yamasa 
separatorlarda ajratıladı. 
Mikrobiologiya sanaatında tiykarınan sırtqı tárepi menen fil'trleytuǵın 
yacheykali-barabanli tóxtovsiz isleytuǵın vakuum fil'trler isletiledi. Bul fil'trler 
joqarı dárejede mexanizatsiyalastırılgan bolıp, hár túrlı suspenziyalarni birdey 
tezlikte fil'trlew imkaniyatın beredi. Barabanning sırtı tórsimon bolıp, boz yamasa 
fil'trleytuǵın jasalma gezleme menen oralǵan hám ol fil'trleniwshi suyıqlıqqa 
chóktirilgan boladı. Fil'trleytuǵın sırtında tóplanǵan hár túrlı erimagan komponent 

---

hám biomassa arnawlı pıshaq járdeminde tazalanadı. 
Baraban fil'trler biomassani ajıratıw ushın júdá qolay, lekin olar tómen 
natiyjeliligi, qopallıǵı hám aseptika sharayatların támiyinley almasligi menen 
ajralıp turadı. 
Ferment sanaatında kóbinese ramalı fil'tr-press da isletiledi. Ónim qol 
jumisına tiykarlanǵan halda alınadı. Ramalı fil'tr-presslarniig fil'trleytuǵın kólemi 
kishi bolǵanlıǵı sebepli barabanli vakuum -fil'trge salıstırǵanda da kem natiyjelili 
bolıp tabıladı. Ramalı fil'trde fil'trlew procesi 0, 6 -0, 4 Mpa basım astında alıp 
barıladı. Ádetde fil'tratning birinshi bólegi tınıq bolmaydı hám ol qayta fil'trlenedi. 
Fil'tr-pressning kemshilikleri gorizontal kameralı tipdagi FPAKM de anaǵurlım 
jónge salıw etilgen. Ol ústpe-úst jaylasqan fil'trleytuǵın plitalar hám fil'trleytuǵın 
gezlemeden ibarat. Bul úskenediń jumısı avtomatlastırılgan hám jumıs maydanı 2, 
5 ten 50 m2 hajmga zga. Salıstırmalı natiyjeliligi basqalarına salıstırǵanda b-8 ret 
joqarı hám ferment aktivligi 4-5% átirapında joytıladı. Olardı óndiriske engiziw 
júdá perspektivalı hám bakteriyalar kul'tural suyıqlıǵın fil'trlashda júdá qol keledi. 
Ferment sanaatında 8 SM tipidagi separatorlar da keń qollanıladı. Olar ishine 
baraban ornatılǵan ıdıs kórinisinde boladı. Barabanlarning ishinde tsilindrik 
tosıqlar ornatılǵan bolıp, joqarı tezliktegi oraydan qashıwshı kúsh esabına onıń 
tagida shókpe jaǵdayında biomassa hám basqa komponentler chókadi. 
Separatorning natiyjeliligi joqarı bolıp, 2000-5000 l/s ge shekem jetedi. Bizde 
ASE-3, ASI, ASE-B tipidagi separatorlar hám de " Al'fa-Laval'" (Shvetsiya ) 
firmasınıń soploli separatorlari isletiledi. 
Biomassani fil'trlew nátiyjesi isletilineip atırǵan úskene tipiga, azıq ortalıq 
quramına, ajratilayotgan bóleksheler úlken-kishiligine, erimagan fraktsiyalar 
muǵdarına, fil'trleytuǵın materialdıń fizikalıq-ximiyalıq qásiyetlerine, temperatura 
rejimine hám basqa faktorlarǵa tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı. Fil'trlew procesin 
jaqsılaw maqsetinde kul'tural ortalıq ximiyalıq qayta islenedi, yaǵniy sıltıiyligi rN 
8-8, 5 ke keltirip 0, 1% li CaCl eritpesi hám hár túrlı kizelgurlar (diatomit, radiolit, 
mikrozil, klargel' hám x. k.) qosıladı. Bul tolıqlawıshlar fil'trlew nátiyjesin asıradı, 
lekin ferment aktivligine unamsız tasir etedi. Alınǵan biomassa (bioshrot) 

---

sterilizatsiya etiledi hám quritilib sharba buyımlarına jem retinde isletiledi. 
Kul'tural suyıqlıq fil'trati bolsa taza ferment preparati alıw ushın qayta islewge 
jiberiledi. 
Qadaǵalaw sorawları? 
1. Fermentler injenerliginiń tiykarǵı waziypası nelerden ibarat? 
2. Tazalanbaǵan, kompleks ferment preparatlarinıń alınıwı?