Миллий гоя, маънавият асослари ва хуку к таълими


Фалсафа фани барча фанлар учун методологик асос сифатида


Download 0.64 Mb.
bet53/75
Sana18.06.2023
Hajmi0.64 Mb.
#1562078
1   ...   49   50   51   52   53   54   55   56   ...   75
Bog'liq
FALSAFA

3.6. Фалсафа фани барча фанлар учун методологик асос сифатида.
Инсон миясинииг мавхумлаштириш кобилияти натижаси булган тафаккур жараёнларини ангааб олишдауслуб (метод) мухим Урин тугади. Метод юнонча «methodos» сузидан олинган булиб, у одатда кузатмок, эргашмок, изидан бормок, таълимот маъноларини англатади. Метод тушунчаси умумий тарзда олганда, максадга эришиш услуби деган маънони нфодалайда. Методни абстракт оламни англаш жараёнида амал килинаднган конун-коидалар, куникмалар, тамойиллар, ёндошувлар тизими деб таърифлаш мумкин.
Метод муаммоси кадимга даврлардан бошлаб тадкикотчилар томонидан мухокама этиб келинган.
Оламни илмий билиш методлари деганда куйидаги 3 туркум методлар назарда тутилади:

180
Фалсафа к;онунлари ва уларнинг методологик ахамияти

  • Оламни билишнинг умумфалсафий методлари.

Фалсафий фанлар доирасида “метод”, “методология” тушунчалари кенг кулланилади. Методология тушунчаси икки маънода кулланилади. Бунда, (тринчидан, методология назарий ва амалий фаолиятни ташкиллашни амалга ошириш услублари ва майллар тизими сифатида каралса, иккинчи жидатдан, илмий услублар хакидаги таълимот назарда тутилади. Фалсафий методология думёкараш (онтология), гносеология (билиш) дамда тафаккур тарзининг узига хос хусусияти билан узвий богланиб кетадиган ялпи умумий ёндошувлар тпзимидир.
Илмий билишдан мадсад табиат, жамият, инсон рухий олами, нарса- ходисалар хакида билимлар хосил килишдир. Оламни тугри акс этгирадиган чин билимларни хосил дилиш учун илмий методлар куллаш талаб этилади. Тугри танланган метод билиш муваффакиятини гаъминлайдиган мухим омил хисобланади. Х,ар бир фан доирасидаги билимлар шу фанда кулланиладиган методлардан фойдаланиш асосида кулга киритилади.
Илмий билимларни хосил килишда фалсафа мухим урин тутади. Зотан фалсафа хам илмий билимлар тизими, хам оламни англашнинг универсал усулидир.
Фалсафа оламни англашнинг усули хисобланади. Бу фалсафа методларида уз ифодасини топади. Фалсафий методлар дегднда: а) фалсафий шфаккур тарзи (услуб)лари: б) фалсафа коиунлари: в) фалсафа категорнялари; г) фалсафий гамойиллар назарда гутилади.
Фалсафий тафаккурлаш мантики узига хос бир катор хусусиятларга эга. Улар куйидагилардан иборат. Биринчидан, фалсафий тафаккурлаш жараёни иокеликдаги нарса ва ходисалар таравдиёти конунларига асосланади ва уларга мос келади. Иккинчидан, фалсафий тафаккурлаш кишиларга оламдаги нарса ва ходисаларни чукур, атрофлича, холисона билиш учун кандай мантикий харакатлар килиш йулларини курсатиб беради. Умуман олганда, тафаккур услуби - муайян табака, ижтимоий гурухдар маифаатларига хизмат киладиган тмпирик билимлар, илмий гоялар, назарялар, дунёкарашлар ва методологик мринциплар асосида вокеликдаги нарса ва ходисалар, уларнинг ривожланиш коиуниятларининг инсон онгида инъикос этилиши ва англаб олиниши назарда гутилади.
Диалектика узининг амалиёт ва илмий билишдаги методологик урнини умумий конун ва категориялар йигиндиси ёрдамида бажаради.
Конуи тушунчасининг узи мажбурийлик, зарурийликни билдиради. Зарурийлик конуннинг мухим белгиси сифатида ундаы келиб чикадиган натижаларнинг мажбурий йуналишини курсатиб беради. Конуннинг мухим белгиларидан бири - нарса ва ходисалардаги умумий муносабатларни
ифодалашдир. К,онун - муайян шарт - шароитда вокеалар ривожиннш характери ва йуналишини белгилайдиган, маълум бир кагьий натижани таясйй этадштш объектив дунёдаги нареа ва ходисаларнннг мухим, зарурий, уму^иИ, ниебий баркарор муносабатларидир, Л
Фапсафанимг энг умумий конунлари таркибига куйидагилар киради! 11 Микдор ва сифат узгаришларининг бир-бирига утиш конуии; 2) Карама каршиликлар бирлиги ва кураши конуии; 3) Инкорни инкор конуни. II
Микдор узгарншларпииг сифат узгаришларига утиш конуни фалсафаннш асосиЙ конунларидан бири хисоблаиади. Нарса ва ходисалардаги микдорий на сифатий томонлар доимо бир-бирини такозо килиб, бирликда булади. Хар кандай нарса микдор ва сифат бирлигига эга, Табиатда факат микдорга ёки енфатга эга булгаи нарса йук,
Хар кандай нарса ва ходисага микдор ва сифат узгарншлари хоелнр Микдор узгаришлар билан сифат узгаришлар Ургасидаги катьий конушпп мавжуд булиб, бу конуният куйидагича ифодаланди: Микдор узгарншлари сифат узгаришларини тайёрлзб, кар бир аник холатда муайян сифат Узгаришларини келтириб чикаради ва шу холатда микдор узгаришларини сифш узгаришларига утиши содир булади. Микдор уэгаришларидан туб сифш узгаришларига утиш конуни объектив булиб, реал вокеликдаги нарса на ходисаларнинг узига хосдир. Оламдаги барча узгаришлар аста-секин содир буладиган микдор узгаришлардан бошланади. Микдор узгаришлар муайян I чегарада сифатнинг баркарорлигига таъсир этмайди. микдор узгаришлар ^ чегарадан чнкиши билан сифатнинг баркарорлиги бузилади. Нвтижада эски сифат йуколиб, янги сифат юзага келади.
Тараккиёт жараённда микдор узгарншлари губ сифат узгаришларш а утиши б>шан бирга сифат узгарншлари микдор узгаришларига хам утади, Микдор узгарншлари билан сифат узгарншлари узаро чамбарчас боглаигая J булшига карамай, улар айрим узига хос хусусиягларга хам эта; а) микдор 1 Узгарншлари доимо юз бериб туради. Хатго ходнеалар сифатининг нисбий баркарорлиги даврида хам микдор узгаришлар аста-секин юз беради. Сифат Узгаришларига утиш факат маълум бир даврда бошланади; б) микдор узгарншлари маълум вактгача нарса ва ходисага мухим таъсир курсатмайдн. Сифат узгарншлари ходисаларни тубдан узгартириб, уни бошка ходисага айлантиришни такозо этади; в) микдор узгарншлари аста-секин ва куп холларда сёзилмасдан утади. Сифат узгарншлари эса анча тез, айрим холатда тусатдан , содир булади; сифат узгарншлари микдор узгаришларига Караганда туб Узгаришлар хисоблаиади.
Хозирги шароитда жамиятимизнинг ижтимоий-икгисодий, сиёсий, маданий, маънавий хаётда руй бераётган жараёнлар уз мохиятига кура янги
182
гифатий узгаришлар киради. Шулар натижасида давлатимиз юксак боскичга гирилади. Булар уз-узидан эмас, балки кенг хал к оммасининг ижобий Мпдияти, ижтимоий-сиёсий фаоллиги натижасида амалга оширилади.
Карама-каршиликлар бирлиги ва кураши конунига мувофик, хар бир ррса бир-бири билан узвий алокада булган ва бири иккинчисини истисно Иуичи кдрама-каршн томон ва кучларга эга булиб, улар уртасидаги кураш (ышжасида эскининг йуколиши ва янгининг пайдо булиши юзага келади. > ирама-каршиликлар бирлиги ва кураши конуни билиш жараёнида хам Уз Мпдасини топади. Билиш жараёни бир-бирига узвий боглик булган хиссий ва Шмонал билишдан иборат. Х,иссий билиш оркали инсон нарса ва ыднсаларнинг факат ташки томонлари ва хусусиятлари тугрисида маълумот «Ищи, мавхум тафаккур оркали эса уларнинг ички муносабатларини (шииловчи конуниятларни билади. Бу ерда хиссий ва рационал билиш бир Цшраённинг икки ажралмас, аммо бир-биридан фарк килувчи мухим 1имонларидир. Карама-каршиликлар бирлиги ва кураши конунининг «мумийлик хусусияти моддий дунёдаги хамма нарса ва ходисаларга хос |кш1лигидагина эмас, балки зиддиятлар нарса ва ходисаларга, уларнинг пайдо Йулишидан тортиб халок булишигача бошидан охиригача сингиб кетган. Бир Ммхиятнинг турли томонларини ифодалагани учун хам карама-каршиликлар Амрлиги куйидаги шароитларда юзага келади.
Карама-карши томонларнинг бирлиги ва кураши жараёнида содир ПУладиган муносабатлар узларининг мураккаблиги ва купкирралиги билан Пшсифланади. К,арама-карши томонлар тараккиёт давомида турли хил шнифани бажаради. Карама - каршиликнинг мутаассиб томони нарса ва М>дисани кандай булса шундайлигича сакдаб колишга интилса, илгор томони уии узгартиришга, ёки уни барбод килиб, янгисини вужудга келтиришга царакат килади.
Инкорни инкор конуни объектив оламнинг ва билишнинг турли снхаларида куплаб учрайдиган кенг таъсир доирасига эга булган конундир. Диалектик инкор тараккиётни ифодалайди. Иккинчи инкор эскини емирибгина колмай, олдинги ривожланишдаги бутун ижобий томонларни умумлаштиради, т.ни синтез килади.
Фалсафий категориялар, бошка фанлар категорияларидан бир катор хусусиятлари билан фарк килади: а) категориялар - объектив
дунёнинг энг умумий конунлар тараккиётининг инъкосидир. Категорияларнинг объектив мазмуни инсон онгига боглик булмаган холда мавжуд булган вокелик харакатининг энг умумий конунларидир; б) категориялар энг умумий гушунчалар сифатида инсон тафаккури шакллари булиб ва шу тахлитда улар
183
Фалсафий категориялар — оламнн англашда вужудга кс.аган тафаккур шаклларидир.
маитикий мазмунга хам эгадирлар. Категориялар объектив дунёншн умумий ва мухям томонларини ифодалабгина колмай, билишиияг погон ва таянч нуктаси хиеобланали. Уларни била боршн оркали иншннинг на ш ва амалий фаолияти учун мухям булгап дунёдаги нарса ходисаларнши умумий конунлари очиб бернлади; в) категориялар илмий билишла му ахамиятга ага. Фалеафий категориялар объектив луне ходнсаларишшг умумий конунлари харакатини ург апиб, фалсафяй категориялар бир томпнд нарсаларнннг мохиятини чукуррок ва туларок бНЛишга ёрдам бералш обьекгив дунёдагн нарса ва ходисалар хаки да янгн бнлимлар олипп.г туплашга сабабчп буладнлар; г) фалеафий категорняларнинг шакллаииши' ривожланиши асосида инеон модций-хисеий фаолиятинииг Йнгинднси буш амалиёт ётади.
Фалсафа категорияларини уч туркумга булиш мумкин: I) Борлик ва уши мавжудпик шаклларини ифодалайдиган категориялар; 2) нарсн ходисаларнинг энг умумий алокадорлик ва тараккиёт копуниятларшш эттирадшан категориялар; 3) билиш жараёнинн ифодалайлиган категории ии| назарла тугилади. Уч навбатнда биринчи гуркум таркибига: борлик категории ва унинг турлари, субстанция ва материя категориялар», харакат ривожланищ катег орияси, фазо ва вакг категориялар» киради.
Илмий-фалсафий иуктаи назардан Борлик тушунчаси серматм купкиррали бУлиб, вокеликдаги барча нарса ва ходисалар, жараёидарг ифодадаш, акс эттириш учун ишлатилади. “Борлик” тушунчаси ёрдам И, кишиларуз онгида дунёнинг мавжудлш и, унинг чексизлиги, абадийпнпг, яхт ва бутунлиги хакида умумий тасаввурга эга буладнлар. Материя тушунча барча нарса ва ходнеаларга хос булган энг умумий хусусиягни белгилайлш мавхум тушунча хисоблаиади. Оламдаги хамма нарса ва ходисадарнит и умумий белгиси, хусусияти шуидан ибораткн, улар бизнинг бИгймизл ташкарида, мустакил равишда мавжуддир. Материя барча рзгаршнларит субстанниявий нешзидир. Материядан ажралган харакат й^к. Харакапшн фалеафий маъноси шумдаки, у матернянннг борлик шаклндир. Хараклп ривояиганиш тушунчаси билан адаштнрмаслик керак. Харакат реал вокеликл руй берадигал хамма узгаришларнн уз ичига олади. fj
Харакат материянинг и чки мохиятидан келиб чикали гак объектив жара!и у икки турда намосн булади: I) нарсаларнннг мавжуд енфатини сацлаб кол ml) асосида руй берадиган узгаргашшр; 2) нарсаларнннг мавжуд сифапшшп емиршгиши асосида буладнган Узгаришлар. Харакат фазо билаи вактпиш мохиятидир. Харакаг фазо билан вактнннг бирлигидир. Фазо билан вакт табиатининг мавжудлигипн материя харакатида очик - ойднн курсатади. Вше фазо билан чамбарчас боглик булса-да, легши узннинг айрим хусусиятларя
184

Download 0.64 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   49   50   51   52   53   54   55   56   ...   75




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling