Миллий гоя, маънавият асослари ва хуку к таълими


Фалсафа оламдаги нарса ва ходисаларнинг энг умумий алокадорлик ни тараккиёт конунлари хакидагн фан булибгина колмасдан, балки


Download 0.64 Mb.
bet52/75
Sana18.06.2023
Hajmi0.64 Mb.
#1562078
1   ...   48   49   50   51   52   53   54   55   ...   75
Bog'liq
FALSAFA

Фалсафа оламдаги нарса ва ходисаларнинг энг умумий алокадорлик ни тараккиёт конунлари хакидагн фан булибгина колмасдан, балки
тафаккурлаш, фпкр юритиш, дунёни билиш хакидагн хам фандир. Шундий
экан, хар бир инсон уз амалий фаолияти ва илмин билиш жараёнили I фалсафа фанннинг мазмун-мохняти, унинг ранг-баранглигп, куп кнрралИЯ томон ва хусусиятларини хисобга олиб уларга онгли равишда амал килиш давр такозосидир.
3.5. Фалсафа фани категориялари.
Маълумки нарса ва ходисаларнинг умумий I
богланиши ва ривожланиши уз ига хос «буюмлар I
мантикини», объектив диалектикани ташкил килади. by объектив диалектика инсон тафаккурида, яъни субъектив диапектикада маълум бир илмий тушунчалар, категориялар' I куринишида акс эттиради. , 1
«Категория» сузи юнонча булиб, «гувох», «таъриф» маъносинц * ифодалайди. Фалсафий категориялар - объектив реалликдаги нарса вц ходисаларнинг умумий, мухим томонларини, хусусиятлари ва алока муносабатларини акс этгиради.
Категория масаласи файласуфлар томонидан кадимдан куйиб келинган. Фалсафа тарихида категориялар масаласи Арасту томонидан ишлаб чикилганлигини таъкидлаш жоиз, у дастлаб «Метафизика», «Категориялар» номли асарларида мохият ва ходиса, микдор ва сифат, сабабият, зарурият ва тасодиф, бутун ва булак каби тушунчаларнинг мохияти ва фалсафий ахамиятини тавсифлаб берган.
Марказий Осиё мутафаккнрларининг, жумладан, Хоразмий, Форобий, Беруиий, Ибн Сино, Улугбек асарларида хам мазкур тушунчалар I (категориялар) ишлагиб келинган.
«Фалсафа мавжудотни - яъни барча мавжуд нарсаларни, унинг келиб чикиши, тартиби, узаро муносабати, биридан иккинчисига утишини хар томонлама текшириш учун зарурият, вокелик, сабабият тамойилларини асос килиб олади», деб ёзади Ибн Сино.
Фа.'ксафий катета ршишр вд yjiiipmiiit 5ошки фи и кат «орнмлврпди 11 фярки,
Х,ар бир фан узининг категория, яъни тушунчалар тизимига эга булиб, у Фркали оламдаги нарса ва ходисалар тараккиети конуниятларнни урганади.
Фалсафий категориялар, бошка фанлар категорияларидан бир катор мухим \усусиятлари билан фарк килади. Улар куйидагилардан иборат:
Биринчидан, категориялар объектив оламдаги энг умумий пнокадорликлар инъикосидир. Кате] орияларнинг объектив мазмуни инсон омгига боглик булмаган холда мавжуд булган вокелик харакатининг энг умумий жихатларидир. Категориялар вокеликнинг инсон гафаккурида акс цгиши шаклларидир.
Категориялар инсоннинг олам хакидаги фикрлаш шаклларидан иборат. Бу (|)икрларда оламдаги нарса ва ходисалар орасидаги энг умумий, универсал [ илокадорликлар акс этади. Шунинг учун хам фалсафа фани категориялари олам I гараккиётининг энг умумий конуниятлари ифодасидир.
Иккинчндан, категориялар энг умумий тушунчалар сифатида инсон фикри шакллари ва шу тахлитда улар мантикий мазмунга хам эгадирлар. Категорияларнинг мантикий мазмуни деганда инсон тафаккури ходисаларнинг мохиятига кириб бориши, унинг чукурлашуви даражаси кузда тутилади. Категориялар объектив дунёнинг энг умумий ва мухим томонларини ифодалабгина колмай, билиш погоналари ва таянч нуктаси хамдир. Улар оркали инсоннинг назарий ва амалий фаолияти учун мухим булган дунёдаги марса-ходисаларнинг энг умумий жихатлари очиб берилади. Фалсафий категориялар инсоннинг билиш фаолияти натижасини дунёни узлаштиришда эришган ютукларини ифодалайди.
Фалсафий категориялар - уз манбаи, мазмуни жихатидан объективдир, лекин шакл жихатидан - субъективдир. Нарсалар ва уларнинг тараккиети моддий булиб, инсон онгига боглик булмаган холда, объектив равишда мавжуд. Улар хакидаги фикрлар - категориялардир. Тафаккур категориялари маънавий ходиса, улар факат кишилар миясидагина мавжуддир.
Учинчидан. категориялар илмий билишда мухим методологии ролни бажаради. Фалсафа фани категориялари, бир томондан, нарсаларнинг мохиятини чукуррок билишга ёрдам берадилар, иккинчи томондан, объектив дунёдаги нарса ва ходисалар хакида янги билимлар олишга ва туплашга сабабчи буладилар. Фалсафий категориялар - илмий билиш методологияси, маълум нарсадан номаълум нарсага утишнинг натижаларини излаб топиш усулидир, категориялар ташки оламдаги нарса ва ходисаларни тугри (уларни узаро богликдикда ва ривожланишда) акс эттирганликлари билан билиш нинг энг умумий методи ролини хам бажаради.
Категориялар мавжуд нарсалар хакидагина эмас, балки келажакда мавжуд булнши мумкин булган нарсалар хакида хам ахборот беради. Улар хозирги
173
вактда кандай холдалигини тушунишга ёрдам берибгина колмай, <чим келгусида уларнинг узгариш ва ривожланиш йуналишларини \ам курса!йЛ Шу асосда улар янги билимларни эгаллаш манбаи б^либ хизмат кншин Буларнинг хаммаси фалсафа категорияларининг гносеологик табиатдаи беради.
Туртинчидан. фалсафа фани категорияларининг шаклланишн ривожланиши асосида инсон моддий - хиссий фаолия гининг йигиндиси ОуинЦ амалиёт ётади. Шунинг учун хам бу категориялар ижтамоий амалиёт мачсулн хисобланади. Фалсафа фани категорияларида инсон назарий ва амкамЯ фаолиятининг бирлиги я к кол намоён булади.
Ушбу категориялар билимларни узига хос куриннши снфатида субьсм объект муносабатларини такозо этади.
Субъект билан объект уртасндагн муносабат уларнинг узаро таким жараёнида мантикий категориялар шаклланади. Ташки олам конуниятларипнн) тафаккур шаклида акс этиши амалиёт жараёнида юз беради.
Амалиёт кишиларнинг оламга фаол таъсир этишини ифодаляйлн Категориялар икки куринишда намоён булади; а) хусуеий фамлЯ категориялари; б) фалсафа категориялари.
Хусусий фанлар категориялари табиат, жамият ва тафаккурга чов богланишлар, алокадорликнинг муайян бир сохаснни ифодаласа, фалсафий категориялар объектив оламдаги энг умумий алокадорликлар, уз.цч таъсирларни акс эттиради.
Фалсафий билимларни ифодалашга хизмат киладиган тушунчалар фалсаф^ фани категориялари хисобланади. [|
Академик Ж.Туленов таъкидлашича, фалсафа категориялари 2 куринишд намоён булади: |

  • Фалсафанинг ток категориялари.

  • Фалсафанинг жуфт категориялари.

Борлик, фазо, харакат, материя кабилар - ток категориялар хисобланади.
Айримлик, хусусийлик, умумийлик, мохият ва ходиса, сабаб ва окибат, нмконият ва вокелик, зарурият ва тасодиф, бутун ва булак, система -
структура - элемент - фалсафанинг жуфт категориялари сирасига киради.
Категориялар нарса ва ходисаларни акс этгириш хусусиятларига кура уч туркумга булинади:

  • Борлик ва унинг мавжудлик шаклларини ифодалайдиган категориялар. Масалан: борлик, табиат, инсон, материя ...

  • Нарса ва ходисаларнинг энг умумий алокадорлиги ва тараккиётининг ифодалайдиган категориялар. Булар жуфт категориялардир.

t Г>шипи жараёнини ифодаловчи категориялар: бнлищ, билим, хиссий пит, хакикат ва х.к.з.
Фалсафанииг жуфт категориялари оламдаги зиддиятли ва сабаблн нлштишлар, узаро таъоир ва акс таъсиряарини ифодалайди. Уларни шартли ■цилида куйидаги уч туркумга ажрагиш мумкип:

  • Вокеликнинг эиг умумий алокадорлигини акс этшрадиган шсгориялар. Мазкур туркумга - айримлик, хусусийлнк ва умумийлик; мохият м ходиса категориялари киради.

  • Иккинчи туркумга вокеликнинг тузштишиш акс этгирувчи ■ниорнялар киради. Булар: мазмун еа шакл, бутуи ва кием, система, структура |Л«ментдан иборат.

.3. Учиичи туркумга вокеликдагм нарса ва ходисалар уртасидаги сабабимт |.(г1Срминнзм)ни акс этгирувчи категориялар киради, яъни сабаб ва окибат, шрх'рият ва тасодиф, имконият ва вокелик.
Айримлик - алохида сифат ва микдор акиклигига эга булган парса, ходиса •п жараёнлар.
Умумийлик деганда, объектив реалликнинг барча ёки бир каича марса Ik'ii ходисалардаги объектив мавжуд булган томонлар, хосеалар ва «елгиларнинг мажмуи. улар Уртасидаги алока ва муиосабатлариинг ухшашлиги Ьшунилади.
Хусусийлик шундай нарса ёки ходисалар гурухддирки, улар маълум миьнода умумий булса-да, лекин уыдан хам умумийрок булган бошка бир

  • урухга киради ва бу гурухда у айримлик ёки аккшгакдир, буту ниш и кис миди р. \лр кандай айримлик учила умумийликка хос томонларни ифода этади.

Мохият ва ходиеанинг узига хос хусусиятлари куйидагилардан иборат: оиринчидан, мохият оламдаги нарса ва ходисаларнинг ички алокаспни, ходисалар эса ташки алокаларни ифодалайди; иккинчидаи, нареадариинг ички

  • (монларини ифода этгаилиги туфайли у ссчгиларимич оркали бевосита идрок иилмайди. Мохият биздан яширинган холда мавжуд бклади. Ходиса эса, пкеинча, иисон хиссий органлар оркали бевосита идрок килинади; учинчидан, мохият доимийлигн ва баркарорлиги билан ходисадан фарк килади. Ходисаларнинг ривожланиш конунларини билиб олиш имкониятини беради. Мохият ходисага нисбатан чукуррокдир. Ходиса нарсаларнинг хар хил юмонларини ифодалайди ва шу тарика ходиса мохиятга нисбатан бойрокдир.

Мохият - ходиеанинг ичида яширинган оламнинг турли - туман ходисаларида юз берадиган чукур, нисбий баркарор алокаларни ифодалайдиган вокеликнинг ички томони.
Оламдаги у мумий алокадорликтш ифодаловчи категориялар.
Ходиса эса мохиятнинг у ёки бу холда учратилишини ифодалиг вокеликнинг узгарувчан, харакат хусусиятларига, белгиларига бой бу томонидир.
Нарсаларнинг мохиятига сингиб бориш парса ва ходисалари ривожланишининг конуниятларини аникдашга имкон беради. Маълум копунларни билиш кишиларнинг максадга мувофик; фаолиятининг асоснлир хозирги руй бераётган вокеаларни чукуррок тушунишга ва уларн келажакдаги ривожланиш йуналишларини олдиндан кура билишга ёр; беради.
Мохият ва ходиса бир-бири билан узвий богланган булиб, хар алокдцорликдадир. Хар кандай мохият у ёки бу тарзда намоён булади, хо эса у ёки бу холдаги куринишдир. Шунингдек, мохиятнинг узгариши й йуколиши ходисанинг йуколишига ёки узгаришига олиб келади. Мохият ходиса алокддорлигида мохият белгиловчи ва ходиса белгиланувчи, мохиятд! келиб чикувчидир. Ходиса баъзи бир вакдларда мохиятни бузиб курсатшш мумкин. Шунга карамасдан нарсалар мохиятини ходисалар оркали б или» мумкин.
Мохият ва ходиса категориялариниг методологик ахамияти шундпки мазкур тушунчалар ёрдамида оламдаги нарса ва ходисаларнинг мазм, мохиятини чукур англаб олиш имконияти яратилади.
Вокеликни тузидишиии акс зтгирун'Н категорияларга - мазмун ва шакл, бутун ва б$|лак система, структура, элемеитни киритиш мумкин.
Мазмун - муайян нарса ва ходисапарни тавсифловчи ички элемеитлар “ узгаришларпииг мажмуидан ибораг.
Шакл эса мазмунлш ифодалаш усули, ташкил этувчисидир. Масад атомнинг мазмуни уни ташкил этган элемеитлар, заррачалар ва уларниш харакагидан, атомнннг шакли эса бу элемеитлар заррачалариниг жойлашш гартиби ва тузилишидан иборат.
Оламдаги хар бир нарса ва ходисада мазмун билан шакл ажралмж бирликда булацн. Мазмунга эта булиб, шаклга эта булмайдиган ёки шаклга эга булиб, мазмунга эта булмайдшан нарса ходисалар йук- Шунинг учуй уларни бир-биридан ажратиш мумкин эмас. ц
Мазмун билан шакл бирлигида мазмун хал килувчи, асосийдир. Мазмук шаклнн белгилайди. Олдин мазмун, су игра шакл узгаради. Шундай булсада, шакл нисбий мустакшшгкка эга, мазмун ривожланишига фаолтаъсир этади.
Мазмун ва шаклиинг бирлкги улар орасидаги зиддиятни мустасно этмайди. Нарса ва ходисапарни илгарилаб бориши мазмун ва шакл бир-бирига мое холдагиыа юз беришн мумкин. Шунинг учун мазмун ва шакл уртасида содир
176
Нарса ия ходксяллр гушлншнпи акс эггмрувчн ьапегориплар,
вулган зиддиятларни уз в акт и да бартараф этиш илмий билиш ва амалиётда Мух им рол уйнайди.
Структура ва элемент категориямt (таркнбкй кием) — бу узаро алокада А) тадиган бнр бутун тизимнй ташкил этувчи нареа на додисаларнинт таркибий Mil ми. Тузилиш (структура) эса бутунии ташкил килтам элементларнинг Лсн ланиш усули, конуни, бутун доирасидаги муносабатлар тизимидир.
Тузилиш тушунчаси тизимнииг тургунлигини, турли ташки ва ички имраёнларга нисбатан бузилмаслигини ифодалайди.
Элемент ва тузилиш структура бир-бири билан узвий ботликдикда булиб, Оир-бирини такозо килади.
Бутунни ташкил килган у ёки бу элементларнинг узгариши структуранинг Утгаришига сабаб булади, янги структуранинг найдо булиши эса унинг тркибига киргаы элементлардаги тегишли узгаришларга олиб келади. Улар й'иги хусусият, янги сифат ва микдор куринишларини пайдо килади.
Элемент ва структура карама-каршиликлар бирлигини ташкил этади. Члсментлар доимо узаро таъсирда булиб, узгариб туради, структура эса |ургунликка, узгармасликка интилади. Бу зиддият тараккиётнинг маълум (юскичида узгарган элементларга мавжуд структура мос келиб колганда эски структуранинг бузилиши ва янги структуранинг ташкил топиши билан бардам гопади. Янги структуранинг ташкил топиши нарсаларнинг янги сифат долатига, ривожланишнинг янги боскичига утишини англатади.
Бутун ва кием категорияси. Бутунлик (яхлитлик) модций оламдаги барча ннрей ва додисаларнинг энг умумий хоссасидар. Хар кандай материя булагини илмайлик, у узига хос бутундир. Шу билан бирга у катта бутунликнинг булаги хдеобланади.
Хар кандай бутун маълум булаклар сонига эта, уларнинг булиниши сифат жихатидан янги бутунга утишни билдиради. Хар бир узаро боглик булаклардан гузилган борлик бутундир. Бутун турли туманликларнинг бирлиги сифатида намоён булади. Булакларнинг турли туманлилиги, уларнинг тафовутлари бутуннинг сифати, хусусияти, булакларнинг одций йитиндиси, уларнинг ташки бирлашмаси эмас, баДки булакларнинг ички узаро таъсири ва бир-бирига Ут ишини ифодалайди.
Буларга сабаб ва окибат, нарса, додисалар орасидаги сабабли алокадорликларни ифодаловчи категориялар - зарурият-тасодифият, имконият ва вокелик киради.
Сабаб ва окибат категорияси. Сабабият - объектив оламдаги додисалар умумий богланишнинг алодида куринишидир. Сабабият додисалар уртасидаги
Нарса ва ходисалар уртасидаги сабабли богланнш (детерминизм)ни англашга и.месон яратувчи категориялар
шундай ички алокадорликки, хар доим бир ходиса мавжуд оулар экан, уммиг I кетидан мукаррар равишда иккинчиси хам келади.
Сабаб - бу узига мувофик келадиган бирор натижа келтириб чикарадш пн муайян шарт - шароитларда бошка бир нарса, ходисани юзага келтирадиган ёкй I узгартирадиган нарса ёки харакат таъсирига айтилади.
Окибат -сабабият амалининг натижаси. Сабабни бахонадан ва шарот сШщ фарклаш лозим.
Бахона бирон окибатнинг юзага келишига имкон тугдиради, аммо умм белгиламайди. Сабаб ва окибатга уни куршаб турган ходисалар таъсмр! утказади. Буларнинг йигиндиси шароитдир. Шароит айни бир воксанцЦ бошланиши учун зарур булса-да, лекин у уз холича окибатни келтнрнА чикармайди.
Сабаб - окибат богланишлари куйидаги томонлари билан тавсифланаЩ 1) ходисаларнинг сабаб - окибат алокадорлиги умумий характерга эга. ДунСлЦ хеч кандай ходиса сабабсиз юз бермайди; 2) сабаб ва окибат категориялврл якка, алохида ходисаларнинг юз бериш илдизларини очиб беради. Сабабият' вокеликдаги ходиса - жараёнларининг келиб чикишини аникдайдиган генетик богланншдир; 3) сабаб-окибат богланишлари маълум вакгг ва шароит мавжу| булгандагина бошка ходисани келтириб чикаради; 4) сабаб вакт нуктаи ■* назаридан, окибатдан олдин келади ва уни келтириб чикаради; 5) сабаб-окиблг богланишлари зарурий равишда аник бир ходиса -окибатни келтириб чикаради, ■
Сабаб ва окибат богланишлари турли шаклларда намоён булади. Уларги бош ва иккинчи даражали, ички ва ташки, объектив ва субъектив ва х-К i, сабаблар киради. Сабабларнинг мазкур шакллари хакида Ион Синонинг «Тиб конунлари» асарида хам маълумотлар берилган.
Нарса ва ходисаларнинг сабабий муносабатларини фалсафий тахлил килиш уларнинг мохиятини янада чукуррок билиш ва тараккиёт конунларини очиш имкониятини беради. Сабабият хар кандай конуннинг ажралмас белгиларидш! биридир.
Зарурият_ва_тасодиф'>Зарурият ва тасодиф категориялари кишиларнинг оламдаги нарса ва ходисаларига хос булган сабаб-окибат богланишлари хакидаги тасаввурлари янада чукурлашиши натижасида шаклланади.
Зарурият - нарса, ходиса жараёнларнинг тараккиёти билан аникланадиг,:Н ички мухим богланишлар оркали конуний келиб чикадиган ва шунинг учун юз бериши мукаррор булган ходисадир.
Заруриятнинг асосий хусуснятлари цуйидагилардан иборат: 1)
заруриятнинг сабаби Узнда б^либ, у мазкур ходиса ёки жараёширнинг ички табиатидан келиб чикади; 2) зарурият вокеликдаги нарса ёки ходисаларнинг чукур, мухим, такрорланиб турадиган ички богланишларидан келиб чикали; 3)
иарурият олдинги тараккиёт оркали конуний тайёрланади; 4) зарурият мукаррарлик хусусиятига эга булиб, содир буладиган жараёнларни маълум йуналишга солади; 5) зарурият умумий характерга эга.
Тасодиф додисалар уртасидаги ташки бокланишлардан досил булади ва шунинг учун у ноаниклик, мажбурий эмаслиги билан фаркланади. Тасодиф юз бериши ёки юз бермаслиги мумкин булган жараёнларга хосдир.
Тасодиф заруриятдан куйидаги томонлари билан фарк килади; 1) тасодифнинг сабаби узига эмас, балки бошка нарса ёки додисалардадир, у ички >мас, балки ташки сабаблардан келиб чикади; 2) у вокеликдаги мудим булмаган иккинчи даражали богланишлардан келиб чикади; 3) тасодиф додисанинг бутун I лраккиёти булган жараёнларнинг таъсири натижасида содир булади; 4) тасодиф нарсалар ривожининг йуналишини белгилаб бермайди ва шунинг учун мукаррар эмас. Тасодиф юз бериши ёки бермаслиги дам мумкин; 5) тасодиф типик булмаган, индивидуал дарактерга эга.
Зарурият ва тасодиф бир-бири билан чамбарчас богланган булиб, бири- иккинчисини гакозо этади. Заруриятдан ажралган тасодиф булмаганидек, тасодиф билан боглик булмаган зарурият дам мавжуд эмас. Шунингдек, зарурият ва тасодифнинг узаро богликдиги уларнинг маълум шарт- 1иароитларда бир-бирига утиши оркали ифодаланадн. Зарурият ва тасодиф нврса-додисалар уртасидаги энг умумий алокадорликлар ифодаси дисобланади.
Хозирги замой фалсафасида тасодиф тушунчасига узига хос ёндашув шаклланди. Бу ёндашув оламни фанлараро билиш методи - синергетикада уз нфодасини топди.
Бу методга кура, оламдаги нарса ва додисаларни англашда зарурият билан бирга тасодиф ни дам дисобга олиш такозо этилади. Синергетикага кура, оламда зарурият билан тасодиф орасидаги узаро алокадорлик баркарорлик билан бекарорлик, тартиб билан бетартиблик, мувозанат билан мувозанатсизликнинг бир вактда мавжудлигини тан олишни такозо этади.
Имконият - дали амалга ошмаган, лекин юзага чикиши мумкин булиб вокеликка айлана оладиган додиса. Бундан куринадики, имкониятнинг вокеликка айланишини ривожланиш жараёни ифодалайди.
Вокелик - бу мавжуд дунё, мавжуд нарсалардир. Вокелик дар доим имкониятдан келиб чикади ва уз навбатида ривожланиш давомида вокеликка айланиб борадиган янгидан-янги имкониятларни тугдиради, бу жараён чексиздир.
Хар кандай вокеликнинг пайдо булиши ва мавжудлиги маълум конуниятлирнинг таъсири билан белгиланади. Агар ана шу шарт-шароит бузилса, у долда вокелик узининг заруриятлик хусусиятидан мадрум булади. Имкониятнинг тескариси - имкоииятсизликдир. Имкониятсизлик объектив
179
олам конунларига зид булиб, унга мос келмасликдир. Имконият имкониятсизликдан фарк килиб, у маълум даражадаги эхтимолликка л а Эхтимоллик - имконият ривожланишининг объектив даражаси, уиинг улчовидир.
Имкониятлар формал, абстракт ва реал шаклларда намоён булади. Форм.м имконият деганда объектив конуиларга зид булмасада, вокеликка айланиши учун \еч кандай шарт-шароитга эга булмаган имкониятлар тушунилади.
Амалга ошиши учуп хал и шарт-шароит тула булмаган имконият абстрак имконият дейнлади. Абстракт имконият формал имкониятдан тула булмаган баъзи бир шарт- шароитлар мавжудлиги билангина фарк килади.
Реал имконият - вокеликка айланиш учун барча зарур шарт-шароит мавжуд булган имкониятдир.
Формал ва абстракт имкониятлар имкониятсизлик билан бир хил эм ас, чунки борликда шзининг асоси ва заминига эга. Абстракт имконият тараккист давомида реал имкониятга айланиб колиши мумкин.
Имконият билан вокелик уртасидаги алокадорлик диалектик характерт эга. Бу богланиш, аввало, имконият ва вокеликнинг бир-бирига утиб туриши. имкониятларнинг маълум шарт-шароитларда вокеликка айланиши, вокеликнинг эса янгидан-янги имкониятлар яратишида ифодаланади.
Имкониятнинг вокеликка айланиши ва вокеликнинг янгидан-янги реал имкониятлар яратиши зиддиятли жараён булиб, маълум вакт ва шарт- шароитларни талаб этади.

Download 0.64 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   48   49   50   51   52   53   54   55   ...   75




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling