Миллий гоя, маънавият асослари ва хуку к таълими


IV БУЛИМ. ХОЗИРГИ ДАВР ВА УНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИНИ ФАЛСАФИЙ АНГЛАШ МУАММОСИ


Download 0.64 Mb.
bet55/75
Sana18.06.2023
Hajmi0.64 Mb.
#1562078
1   ...   51   52   53   54   55   56   57   58   ...   75
Bog'liq
FALSAFA

IV БУЛИМ. ХОЗИРГИ ДАВР ВА УНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИНИ ФАЛСАФИЙ АНГЛАШ МУАММОСИ
4.1. Табиат тараккиётининг Ноосфера (Акл сохаси) боскичи ва одамзотнинг Ер сайёраси истикболидаги маъсулияти ошиб борнит
Фан тарихи деганда фундаментал харектердаги бипич лир тараккисги назарда тутилади. Бу билимлар омни тараккиётининг энг умумий конунлари деб юритилади. Бундай билимлар парадигмаларни тушунишга ёрдам беради. ПарддицЦЬ купчилик томонидан катта ахамиятга эга булган илмий ютукдарнинг эътнрМ этилиши булиб, у илмий жамоатчиликка катор муаммоларни куйиш ва у.пй|ЦЩ| янгича усулда хал этиш моделини беради.34 Мана шундай парадигмалар снр.и ни фан тарихидан Аристотель динамикасини, Птолемейнинг геоцснпН назариясини, Ньютон механикасини, Ч.Дарвиннинг эволюштм В.И.Вернадскийнинг биосфера назариялари ва бошкаларни киритиш мумкнн. Парадигмаларнинг бир-бири билан алмашинуви фан-техника инкилобига опив келди.35
Олам борликнинг таркибий деганда биринчи навбатда табиат олами иачпрди тугилади. Хозирги замон фалсафасида табиат тушунчаси кенг ва тор магыюд* изохланади.
Унинг кенг маъноси олам, инсонни ураб олган дунё (моддий парси ц| Х0дисалар)ни назарда тутилади. Айни вактда бу тушунчанинг тор маыюд* оламнинг тириклик (хаёт) мавжуд кисмини ифодалайди.
XIX асрдаги табиатшунослик фанлари тараккиёт и натижасида хаёт^пп. пайдо булиши ва Ердаги эволюция жараёнлари муаммоларини тушунМпг нисбатан янгича ёндошувлар юзага келди, шунингдек инсоннинг дунёд| урнини англаб етишига интилиши кучайди. Бу хол табиат тушунчаапнн изохлашда хам намоён булди, у олам, борликнинг биосфера (Ж.Ламарк 1802 йилда биосфера атамасини фанга киритган), яъни «хаёт сохаси» деб номлаши кисминигина англата бошлади. Биосфера жонсиз табиатнинг авв&шн ривожланиш махсули булиб, Ернинг хаёт кечаётган нозик катламини ташкия этади.У атмосфера, гидросфера ва литосферанинг юкори кисмини камраб оладм Биосферада инсон алохида урин эгаллайди. У жонли табиатнинг кисмиЛ айни вактда унта фаол таъсир этувчи, фаол кучга айланди. Бу хол эколог пн муаммоларида уз ифодасини топди.Улар кескинлашгани сари инсон узишни табиатан узгарган Урнини янада теранрок англай бошлади; табиат mi
Каранг; Кун Т Структура няучкьк революций. - М.: ‘Прогресс”, 1975., Стр.11.
Каранг Кдмбарой А Жамиятнинг маыглпкй янгиланиши жараёнида илмий кадриятларнинг урни НомЗйШтик диссертаций мши, Фаргока, 2006, 113-6.
Т л 11зт ти рак кнстш а ниш нм ёлдатуи.
миятнинг узаро алокаси масаласини илмий, фалсафий ва амалий нукгаи тарцан ечишга хдракат кила бошлади Бу хол биосфера таълимотининг Ьиклланишига туртки берди. Бу таълимот рус олими Вернадский В.И. (1863- ||0.|S ) томонидан ишлаб чикилди. Олим жонли организмларнинг сайёра буйлаб Нркалишини биосфера деб атади. У фалсафанинг илмий изланиши учун катта ■цнмиятга эгалигини, фалсафа табиий фанлар учун методология эканлигини он.кидлади ва биосфера ва ноосфера таълимотида табиатга фалсафий ёндошиб, ибмат ва жамият, инсон узаро алодадорлигини асослади. У узига кадар мавжуд 401МИЯТ ва табиат хакидаги карашларни, “табиат” битмас-туганмас манба деб ЬсобловчИ анъанавий карашларни инкор этиб, жамият ва табиат алокадорлиги рбнатдаги узгаришларда уз ифодасини топади, бу узгаришда инсоният кудратли Мплогик кучга айланади; буни инобатга олмаслик мумкин эмас, деган гояни him ар и сурди.
Вернадский жамиятга жонли ва жонсиз табиатнинг бирлиги сифатида, Инсонга фаол субъект сифатида ёндошиб, жамият ва табиатнинг узаро алокасида нИ, он фаолиятининг уриини унииг таъсирида юз берган сифат узгаришларини илмий асослашга харакат килди. Жамият ва табиатнинг узаро алокасида инсон ||нюлиятининг урннни унинг илона фаолияти энг мухим омилга айланадиган вдатга эришишни у «ноосфера» (юной, noos - акл, идрок ва sphaira- соха), яъни «К i-идрок сохаси деб номлади. Шундан бери ноосфера деганда, инсоннинг хар юн Дай узгартирувчилик фаолияти габиий ва ижтимоий жараёнларни илмий Гушунишга асосланадиган ва табиат ривожланишининг умумий конунлари (1и гаи мувофиклаштириладиган материя мавжудлиги барча шакллари вирлашувинииг олий боскичи сифатида тушунилади. Бошкача айтганда, ноосфера «жамият-табиат» тизими табиий-тарихий тараккиёт
Цнвожланишининг олий боскичи, хали мавжуд булмагак, лекин шакллана Г'ошлаган, агар инсоният бухронлар юз беришини хохламаса ва келажакда муносиб хаёт (сечиришни истаеа, албатга мавжуд булиши керак булган (Уоскичдир.
Аксарият тадкикотчилар таъкидлаганидек, бундай “Биосфера” боскичга >рмшиш жамият ва табиатнинг - узаро алокасини оптималлаштириш асосидаги шдрижий ривожланишни такозо этади. Муштарак ривожланишнинг мазкур типи шбиат ва жамият кооэволюцияси деб аталади ва ноосферага эришиш унинг тидрижий якуни хисобланади.
Жамият ва табиат муносабатларининг тадрижий ривожланиши гоялари ср юзида органик, кейинчалик эса - ижтимоий дунёнинг вужудга келиши ва |>отюжланишини белгилайдиган конуниятларнинг янгича талкинига асосланади. Жонли ва жонсиз табиатнинг узаро алокаси натижаси улар о к Ер литосфераси,
I одросфераси ва атмосферасининг янги холати юзага келдики, бу «биосфера» ва
184
«ноосфера» каби синтетик тушунчаларда уз аксини топади. МаКНЯ тушунчаларнинг илмий муомалага киритилиши ва фалсафий acocji.iiinmi. узгартирилган табиатни тушунишда бутунлай янги боскич булди.
«Ноосфера» атамаси француз тадкикотчиси Э.Леруа томонидан I" 1' йилда Париждаги семинарда В.Вернадскийнинг шу сох,ага багишдтй^) маърузаси мухокамасида геологик биосферанинг хозирги боскичини ифолшмц! учун таклиф килинган. Кейинчалик бу атамадан П.Тейяр-де-Шардеи и и фойдаланган. У ноосферани учламчи давр охирида вужудга келган, усимлимац< ва хайвонларни камраб олувчи, биосферадан ташкарида ва биосфера узра .ом килувчи Ернинг «фикрловчи катлами», унинг у лига хос кобиги сифашцй тушунади. «...Ерда тафаккур учкуни ялт этгани захоти хаёт унинг узини глим* >
килинг ва у хакда хукм чикаришга кодир кучни яратди»,1 деб ёзган эди
Ноосфера инсон фаолияти, бу фаолиятнинг фикр ва вазифаларини максаИ М инсоннинг фикрларини бахамжихат харакатлар воситасида умумий бирлашпшЦ жалб килувчи инсониятнинг фикрловчи кучлар ва бирликларниш бутун мажмуц сайёрамиз эволюциясига таъсир курсатади, уни куп жихатдан белгилшИП В.И.Вернадский ноосферага биосферами ва умуман табиатни узгартириши! каратилган инсон фаолияти натижаси сифатида ёндошди. Унинг фикрича, М атрофида келиб чикиши антропоген хусусиятга эга булган «парда» вужу.Щ келади, аммо бу идеал соха эмас, балки биосферанинг ривожланишидаги м\ лИмн боскичдир. Бунда одамларнинг онгли узгартирувчи фаолияти амалда малД
ривожланишнинг харакатлантирувчи кучига айланади, шу тар и ка юзага Kern'd
* ~
«акл-идрок сохаси» эса модции кучга аиланади.
Эволюция жараёнида ривожланишнинг маънавий-рухий табиатга' *Г| булган янги воситалари ва омиллари пайдо булишинн хамда у;шр;ш(| фойдаланилишнни узида ифодалайди. Тейяр-де-Шарден фикрига кура, >ркий фикрлаш ва кашф этиш, уз харакат ва фикрларини англашга кодир ннеонииш пайдо булиши - биологик шаклнинг янги, истикболли ривожланшш^ «борликнинг янги тартибияни урнатувчи омилдир. Бу янги соха том маънсЯ мустакил, тизим хосил килувчи омил булиб, у инсониятдан ташкарида и4 инсониятсиз юзага келиши мумкин эмас.
Ноосфера тушунчасининг мазмунидаги акл-идрок умуман инсон онги || шахснинг барча маънавий жихатларининг уйгунлигини ифодалайди. Х,озирш вактда «ноосфера» тушунчаси турли соха олимлари диккатини узига тортмокди Баъзи карашларда унинг мазмуни информацион жараёнлар билан боглик холД ва информацион-энергетик-моддий бирлик сифатида таърифланади. Бугуигн
'Тейяр де Шардек//Всемирная энциклопедия. -М.: Современный летератор, 2001 -С. 346.
190
к', ила анча кенг таркалган «интеллектуал тизимлар » атамаси ноосферага кириш мсханизмларидан бирини ифодалайди.
Биосферадан ноосферанинг хосил булиши инсониятнинг узвийлигини рмоён этади. Ноосфера узининг «акд-идрок сохаси» деган номини окдамоги t цозим. Унда техник тараккиётнинг инсоният келажаги учун салбий Окибатларини бартараф этиш ва ижтимоий хаёт равнаки учун кенг имкониятлар иатишга кодир булган гуманистик илмий тафаккур амалда хукм суриши талаб .нилади.
Акд-идрок нафакат билишнинг махсус аппарата, балки хаёт фаолиятини шижил этувчи манба хисобланади. В.Вернадский фикрига кура, ноосферанинг |шп<лланиши усиб бораётган илмий тафаккур ва унга асосланган унумли [ Ижтимоий мехнат таъсирида юз бериши лозим. Илмий тафаккурнинг усиши
IT Инсониятнинг мавжудлик шарт-шароитларига жиддий таъсир курсатмай Колмайди. В.Вернадский фикрича, ноосфера туфайли инсоният хаётининг олий I тпшкилий вазифаларини хал килиш хам, табиий космик тартибни окилона I Щртибга солиш хам мумкин.
«Ноосфера» тушунчаси илмий муомалага киритилиши билан фалсафада I эмергиянинг янги тури маъноси хакида фикр юрита бошлади. У уз мохиятига
I тиркибига кура, биокимёвий жараёнларнинг узига хос тури хисобланади.
| Шунинг баробарида акл-идрок узига хос намоён булади. Инсон маданияти I )мергияси ёки маданий биогеокимёвий энергия деб номлаш мумкин булган I ансфгиянинг бу янги шакли - акд-идрок ноосферани яратадиган асосий
I имиллардан биридир. Ноосфера чегаралари инсоннинг билан боглик, улар
I узгармас эмас, фикрлаш жараёнларининг окилоналик ва сифат даражасига I боглик деган хулосага келиш мумкин.
Инсоният хаёт фаолиятининг номутаносибликларига бархам бериш имкониятлари айнан ноосфера билан богланмокда. Борликни тушунишга Иисбатан универсал ёндашув нафакат Ер цивилизациясининг устувор Кадриятлари ва тамойилларини, балки коинотга муайян богликликни хам уз ичига олади. Инсониятнинг табиат билан богликдик механизмлари ранг- барангдир. Улар факат биологик, техник ёки ижтимоий механизмлардангина иборат эмас. Бу механизмлар узаро таъсир жараёнида шундай мураккаб тизим касб этадики, бунда бир катлам иккинчи катлам устидан урин олиб, уз таъсири билан учинчи катламни узгартиради.
«Ноосфера» тушунчасида инсон фаолиятининг оламшумул салбий окибатлари хакидаги куп сонли фактографик маълумотларга карши эътирозлар мажмуи хам мужассамлашган. Г.Маршнинг 1866-йилда нашр этилган «Инсон ва забиат ёки табиатнинг физик-географик шарт-шароитлари узгаришига иисоннинг таъсири хакида»ги китобида яшаш мухитига инсоннинг салбий
191
гаъсири тугрисида куплаб далиллар келтирилган ва улар хажжатли окибнпыщч олиб бориши мумкинлиги айтилган. Булар: тупрок кдгламининг бузилКЦЯ урмонлар майдонининг кискариши, хайвонлар турларининг кирилишИ М хоказолар.
Биосферанинг янги боскини Ноосфера булиб, у планетар характерна!и инсон а клининг геологик кудрати битая боглик. Тайьер де Шардеииинг “ИкоИ феномени” асарида таъкидлаганидек, Ноосферанинг вужудга келиши, дасздяй, Нота sapiens (От ли одам)нит пайдо булшин. ят.ни уларда ижтимоийлашиш даври билап боглик; Ноосфера биосфера ривожланишннши ижгимоийлашган боскичи деган хулосага келган. Ноосферани биосфера яиц устун куйиш ёкн у им яхлит феномен сифатида биосферадан ажратиш муч| Ни эмас.36 Айни вадтда бу тушунчада аклнинг шубха килиб булмаслиги хаки м in боради.
Ноосферани биосферадан ажралган, мустакил машнИ булган алохида крбик ёки борликка хеч кандай апокаси булмаган соф назарий караш сифатида эмас, балки биосферанинг бир холВтДЩ) бошка холатга утиши, бунинг натижасида бутунлай янгича сифат касб Ш11НИ сифатида тушунмок лозим.
Инсон ракеталар, сунъий йулдошлар, орбитал станциялар ва бошЯ космик техникадан фойдаланиб, табиий шаклланган биосфера че1 араларилКЦ ташкарига чикади, айни вакгда у (инсон) шу биосферанинг гаркибий кием* ‘сифатида, у узининг хатти-харакати билан биосфера чегараларини кенгайтирШИ Жамият табиат билан узаро алокдга киришиб, биоеферага кириб боради, уи|1 янгича мазмун билан бойитади, «ижтимоийлаштирадн». Биосфера инсгимшЩ борлик доирасига гоиора кучлирок «тортилади», унинг чексиз ривожланшн ни такомиллашиш жараёни эса ижтимоий хаётга уз таъсирини курсатиднЗ Табиатнинг бир кисми булган инсон мазкур жараённи тухтата олмайди.
Биосферанинг ноосферага утиши, авваламбор, инсон узишш) узгартирувчи фаолиятида «Зиён етказма» деган коидага сузсиз амал килинишч биосферанинг хам, уз-узининг кейинги эволюцияси учун бутун жавобгарликнк уз зиммасига олишга мажбур эканлигини англатади.
Бундай вазифани хал килиш учун жамият хамда «жамият-табиит* системаси хакида кенг билимларга эга булиш галаб этилади.
Бу ^3 навбатида фалсафий билимларни, фан сохаларидаги янгиликларин узлаштиришни, шу билан бир каторда хаётнинг кадр-кимматини чукур англашпи муайян ахлокий идеаалларни эгаллашни талаб килади.
7Кдранг: Мамашокиров С , Усмонов Э Баркарор тараккиётнинг экологик хавфсизлик масалалари - Т : “Фан”, 2007, 30-б
Инсон ва ноосфера.
Ноосфера (Акд сохаси)ни англаш унга нисбатан 2 хил муносабатни тугри шунишни такозо килади: унинг ижобий томонларини курсатиб, жамият раккистида ноосфера боскичини ижобий (прогрессив) ходиса сифатида деб iiiikhh этиш мумкин. Мингйилликлар давомида билимлар туфайли одамлар п.анавий жамият батомам янгиланиб, янгича маданий хаёт вужудга келди.37 (исоният тараккиётида ёзув, китоб босиш дастгохининг кашф кдлиниши, буюк ешрафик кашфиётлар радио,телевидение, уяли алока воситалари, космик учиш нииаратлари, сунъий йулдошлар халкаро интернет тармогининг яратилиши ив он ва жамият хаётида мутлак янги даврни бошлаб берди. Ноосфера кудрати I р деб аталган Оламнинг бир кичик нуктасида янги дунё киёфасини ярата олди.
Айни вактда Ноосферани салбий (регрессив) ходиса сифатида талкин этиш,
,чинг табиат ва кишилик жамияти хаётига кескин ва хатарли таъсир этувчи Имхатларини хам куриш мумкин.
Акднинг чексиз куввати окибати булган “бу хавфни, - деб ёзади Ц. А.Каримов, - анча кеч - 70-йилларнинг бошларидагина англай бошладик. рианда мазкур масала дунё микёсидаги тараккиётга багишланган дастлабки Гйрб моделларида кескин килиб куйилган эди. Бу хам бамисоли “бомба Иорглагандай” таъсир этди. Инсоният кандай хавф даршисида турганлигини, шроф-мухитга инсон фаолияти туфайли етказилаётган зарар кандай натижаларга плиб келганлигини яккол хис этдик. Инсоннинг табиат имкониятларини ва унинг рмножланиш конуниятларини хисобга олмай жадал юритаётган хужалик фаолияти, Рим клубининг “XXI аср й^ли” деб аталмиш тадкикотларидан бирида кУрсатиб утилганидек, Ер юзида тупрок нураши, урмонлардан махрум булиш, (кынкларнинг хаддан ташкари куп овланиши, тузли ёмгирлар, атмосфера ифлосланиши, азон катлами бузилиши ва хоказоларни руй беришига олиб келди”38. Экология узгариши окибатида юз бераётган табиий офатлар инсоният кистига салбий таъсирини курсатиб келмокда. Хозирги кунда одамзот глобал пнкирозларга рубару турибди: Ядро уруши хавфи, чучук сув захираларининг Ьгобора камайиб бориши, инсоният хаёти учун зарурий хом ашё манбаларининг Iобора камайиб бориши, иклимдаги узгаришлар, табиий офатлар - буларнинг хаммаси умумбашарий муаммолар тобора купайиб бораётганидан далолат осради. Бу муаммоларни бартараф этиш мумкинми? Ноосфера хаёлий утопиями 1'ки инсониятни асраш стратегиясими?
Шу борада, академик В.И. Вернадский ноосфера даврининг карор топиш мумкинлигини асослаб, жахон жамоатчилиги диккатини куйидаги масалаларга каратди:
1 Курант: Вернадский В И, Начало и вечность жизни М„ 1989 -Стр.136
“ IК лом Каримов. Узбеки стон XXI бусагасида: хавфсизликка гахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт (ин|н.>латлари, Т,, “Уэбекистон” нашр , 1997, 113- б,
1   ...   51   52   53   54   55   56   57   58   ...   75




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling