Milliy arxeologiya markazi raxmon ibragimov arxeologiya
Download 2.82 Kb. Pdf ko'rish
|
Arxeologiya
|
Ashel davri. Bu davrda yer yuzida ikkita muzlik oralig‘i va ikkita
muzlik (gyuns-mindel – muzlik oralig‘i, mindel-muzligi, mindel-riss – muzlik oralig‘i va riss-muzligi) davrlari faoliyat yuritgan. Ashel davrining ilk bosqichida yer yuzining iqlimi olduvay davridagi kabi issiq, o‘simlik va hayvonot dunyosi boy bo‘lgan. Bunday qulay iqlim sharoitda eng qadimgi odamlarning soni ko‘payib, yashash hududi kengayib borgan. Ashel davriga oid makonlar Afrikadan tashqari Yevrosiyoning ko‘p joyidan topib o‘rganilgan. Yevropaning sharqiy hududida joylashgan Vallone (Fransiya), Geydelberg (Germaniya), Verteshsellesh (Vengriya) Korolevo (Ukraina) va boshqa shu kabi bir necha o‘nlab yodgorliklardan ashel davriga oid tosh qurollar va arxantrop suyaklari topilgan. Kavkaz hududida ashel davrining ilk bosqichiga oid Aynikab I, II, Muxkay kabi yodgorliklar mavjud. O‘rta 22 Osiyoning Selengur va Kuldara makonlari ham ashel davrining ilk bosqichiga oid. Ashel davrining keyingi bosqichida ob-havo sovib, yer sharida navbatdagi mindel muzligi boshlangan. Iqlimning keskin sovushi yer yuzining shimoliy qismidagi o‘simlik va hayvonot dunyosi manzarasining o‘zgartirib yuboradi. Issiq iqlim sharoitida yashagan hayvonlarning o‘rnini sovuqqa chidamli yirik jussali, jundor hayvonlar egallaydi. Ularni o‘ljaga tushirish uchun ibtidoiy odamlardan uyushqoqlik va epchillik talab etilgan. Jamoa bo‘lib ov qilish zarurati va sovuq iqlim sharoitida olovdan umumiy foydalanish ibtidoiy odamlarning birlashishiga sabab bo‘lgan. 1. Ashel davri nukleuslari 2. Nukleusning yon tomondan ko‘rinishi Ashel davrida eng qadimgi odamlar yashagan kulbalarning izi Terra Amata makoni (Ispaniya), Lazare g‘ori (Fransiya), Bilsingslebene makonlaridan topib o‘rganilgan. Ibtidoiy odamlar 23 g‘orning old tomonida, yog‘in va shamol tegmaydigan joyida barpo qilingan chaylalarda yashagan. Lazare g‘orida 3,5 m o‘lchamli chayla uyning o‘rni aniqlanib, ichkarisida o‘choq izlari saqlanib qolgan. Toshdan terilgan o‘choqlar Terra Amata, Rigab g‘ori, Peshdel Aze (Fransiya), Torre in Petra (Italiya) kabi makonlarda saqlangan. G‘or- makonlar eng qadimgi odamlarning yashashi uchun boshpana bo‘lish bilan birga, yirtqich hayvonlardan himoyalanuvchi panoh vazifasini ham bajargan. Ashel davrida eng qadimgi odamlar moddiy madaniyat sohasida katta yutuqlarga erishadi. Tosh qurollarining turi ko‘payib, ularga ishlov berish usuli muntazam takomillashib borgan. Yirik tosh qurollarini foydalanish saqlanib qoladi va kichik hamda ixcham qurollarning soni ko‘payadi. Ashel davrining o‘rtalaridan boshlab tosh quroliga ishlov berishning levallua usuli vujudga keladi. Tosh quroliga retushlash yordamida ikkilamchi ishlov berish usuli paydo bo‘ladi. Levallua usuliga ko‘ra gardishsimon yoki toshbaqa zirhi shaklli nukleusdan tosh bo‘lagi sindirib olingandan keyin retushlash orqali unga qayta ishlov berilgan. Retushlash, deganda nukleusdan sindirib olingan tosh parchasining tig‘ini urib sindirib, tekislash va o‘tkirlash tushuniladi. Bunday usuldan foydalanish boshlangandan keyin tosh quroli takomillashib, turi ko‘payadi. Yevropaning g‘arbiy va markaziy hududida klekton usulida yasalgan tosh qurollari tarqalgan. Klekton usuliga ega tosh qurolini yasash uchun konussimon nukleusdan foydalanilgan. Shuningdek, mazkur hududlarda mehnat quroli yasash uchun qayroqtosh ham ishlatilgan. Eng qadimgi odamlar yog‘och va suyaklardan ham qurollar yasagan. Daraxt novdasidan yasalgan qurollarning kam sonli namunalari bizgacha yetib kelgan. Daraxt novdasidan ov quroli – nayza, o‘simlikning ildizini kovlab olish uchun so‘yil sifatida foydalanilgan. Ov quroli namunalari Torralba (Ispaniya), Klekton (Angliya), Laringen (Germaniya), Kalomba (Afrika) makonlaridan topilgan. Xususan, Klekton makonidan tissa novdasidan yasalgan 24 nayza aniqlangan. Laringen makonidan o‘ljaga tushirilgan fil qovurg‘asidan uzunligi 215 sm tissa navdasi topilgan. U nayza vazifasini bajarib, filning tanasiga kuch bilan sanchib, o‘ljaga olingan. Son‘ggi ashel davri tosh qurollari: 2, 3-sanchqi, 4-kesgich, 5-tishli qurol, 6-to‘g‘nog‘ich, 7, 8-pichoqsimon qurol. Yevropaning ilk ashel davri odamlari o‘rmon fili, jundor karkidon, qisman yovvoyi ot va bug‘ularni ov qilib, kun kechirgan. Topilgan suyaklar qaraganda bu yerda yashagan odamlar oziqasining beshdan to’rt qismini aynan fil go‘shti tashkil etgan. Ko‘proq yosh fil yoki bolalari ov qilingan. Torralba va Ambrone (Ispaniya) makonlaridan topilgan hayvon suyagining barcha qismi saqlangan. Ovchilar o‘ljani ov qilgan joyda iste’mol qilganlar. Ovda ibtidoiy to‘daning layoqatli barcha a’zolari ishtirok etgan. Korolevo (Ukraina), Kavkaz hududidagi Azix (Tog‘li Qorabog‘), Kudaro 1-3, Sona (Markaziy Kavkaz) makonlari topib o‘rganilgan tosh 25 qurollari ashel davrining ikkinchi yarmiga oid. Korolevo (Ukraina) yodgorligining quyi qatlamlaridan (VIII-V) topilgan tosh qurollari gardishsimon va levallua nukleuslari, chopperlar va bir dona qo‘l cho‘qmori, qirg‘ich, kesuvchi va pichoqsimon qurollardan iborat. Hozirgi paytda O‘rta Osiyoda ashel davrining barcha bosqichiga oid yigirmaga yaqin yodgorliklar ma’lum. Selungur va Kuldara makonlari ashel davrining ilk bosqichiga oid. Ashel davrining o‘rta bosqichiga oid yodgorliklar kamchilikni tashkil etadi. Bu davrga oid Janubiy Qozog‘istonning Qoratov etagidagi Tanirqazgan, Bo‘riqazigan joy makonlari joylashgan. Qiziltov, Oqko‘l 1 va Kazangap, Toshkent vohasidagi Ko‘lbuloq, Janubiy Tojikistondagi Qoratov I, Lohutiy I makonlari ashel davrining so‘nggi bosqichiga oid. O‘rta Osiyoning eng qadimgi yodgorlik hisoblangan Selengur makoni Oloy tog‘ tizmasining So‘x daryo vohasi Haydarkon botig‘idagi Chashma qishlog‘i yaqinida, dengiz sathidan 2000 m balandlikda joylashgan. Selengur makoni umumiy qalinligi 8,5 m dan iborat beshta madaniy qatlamga ega. Makondan besh mingga yaqin tosh qurollari va ularni yasash jarayonida hosil bo‘lgan tosh siniqlari, eng qadimgi odam suyaklari hamda o‘ttizga yaqin turdagi yovvoyi hayvonga tegishli suyaklar topilgan. Selengur makoni tosh qurollari qayroqtoshdan yasalgan chopper, bifas – qo‘l cho‘qmori, kliver – qo‘lbolta, sanchqi, chopqilardan iborat. Hayvon suyaklari ayiq, bo‘ri, cho‘chqa, buqa, tur, ot, arxar, bug‘uga tegishli. Eng qadimgi odam suyaklari makonning uchinchi madaniy qatlamidan topilgan. Suyak topilmalari bosh chanoq, yelka suyagining bo‘lagi va bir nechta tishlardan iborat bo‘lib, ular ikki yoki uch nafar arxantroplarga tegishli bo‘lgan. Suyak topilmalarini O‘. Islomov dastlab ashel davrning o‘rta bosqichi, keyinchalik olduvay davri bilan sanalagan. Boshqa bir mutaxassis olimlar (V.A.Ranov, A.Y. Dodonov, A.P.Derevyanko) ashel davring so‘nggi bosqichiga oid, deb hisoblaydilar. 27 Selungur makoni Janubiy Tojikistondagi Obimozor vohasida joylashgan Ko‘ldara makoni ashel davrining ilk bosqichiga oid muhim yodgorlik hisoblanadi. Makondan qayroqtoshdan yasalgan kichik o‘lchamli tosh qurollari topilgan. Ular nukleus, qirg‘ich va sanchqi va tosh quroli yasash jarayonida hosil bo‘lgan uchrindilardan iborat. Yodgorlik paleomagnit usulida tekshirish natijasiga ko‘ra mil. avv. 800 ming yillik bilan sanalangan. O‘rta Osiyoda o‘rta pleystotsen davriga oid makonlarning soni juda kam. Mazkur davrga oid madaniy qatlamli aniq bir yodgorliklar ko‘rsatilmagan. Janubiy Qozog‘istondagi madaniy qatlamsiz Bo‘riqazigan, Tanirqazigan, Shabakti I yodgorliklarning sirtidan terib olingan tosh qurollarining yasalish usuliga ko‘ra ashel davrining o‘rta bosqichi bilan davlashtirilgan. Kichik Qoratov hududidagi Bo‘riqazigan va Tanirqazigan yodgorliklarining yuzasidan X.A.Altpisbayev chaqmoqtoshdan yasalgan chopper, chopping, qo‘l cho‘qmori va har xil uchrindilarni 27 terib olgan. Barcha tosh qurollari ashel davri usulida yasalgan. A.G.Madoyev Sari Arka makonining yuza qismidan qo‘l cho‘qmori va kliverni topib o‘rgangan. Shuningdek, Kichik Qoratovning shimoli- sharqidagi Takali va Qizilrisbek makonlarining sirtidan ashel davriga oid chaqmoqtoshdan levallua usulida yasalgan tosh qurollari topilgan. O‘rta Osiyoda aniqlangan makonlarning ko‘pchilik qismi o‘r- ta ashel davrining oxiri bosqichi va so‘nggi ashel davriga oid bo‘lib, o‘rganilgan yodgorliklar asosan O‘zbekiston va Tojikiston Respublikalari hududida joylashgan. Download 2.82 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|